Soru: Bir hadiste:“İyi amellerle vefat edenlere kabir cennet bahçelerinden bir bahçe, kötü amellerle vefat edenlere kabir cehennem bahçelerinden diyor. Yukarıdaki ifadelerden mahşer gününe kadar kabirde bekleneceği anlaşılıyor. Ama Peygamber(SAV) Arabistan’da putlara kurban adama adeti çıkaran Amr İbn-i Lühaî’yi cehennemde yanarken görmüş- İlk hadiste cennet ve cehennem kurulmamış çıkıyor. Diğerinde cehennem kurulmuş olduğu çıkıyor acaba hangisi doğru? Cevap:Cennet ve cehennem bunların iki mahiyeti olduğu anlaşılıyor, ehl-i tahkik'in beyanında. İlki çekirdek durumları inkişaf etmemiş, basit hüviyette bulunuşları bir de inkişaf etmiş mürekkep hale gelmiş, âmalî mükellefinin inzimamı ile meydana gelmiş şekli. Birinci şık itibarıyla cennet ve cehennem mevcuttur. Ağacın çekirdeği gibi mevcuttur. Daha meyve vermemiştir.Cennet ve cehennemin meyvesi amal-i mükellefin olarak zuhur edecektir. Efendimiz (SAV) dünyada iken cenneti ve cehennemi müşahade etmesi, misal aleminden levhalar olarak onun nazarına arz edilen keyfiyetidir.Bir kısım ehlullah da cehennemi ve cenneti müşahede ederler.Rüyalarda da cennet ve cehennem belki pek çoğunu görmüştür, pek çoğumuz müşahede etmişizdir. Belki de bizim ruh yapımıza göre hayal dünyamıza göre bir hüviyette temessül eder. Ama cennet ve cehennem görünür. Esas görülen şey o çekirdeğin ötesinde inkişaf etmiş halidir. Fakat haddizatında şu anda çekirdek gibidir. Çünkü daha tamamlanacak onlar. Cehennemi tamamlayacak esasen dünyada bulunan zakkum-u cehenem olan küfür ve inkar ve de günahlar, seyyiattır. Yapılan her kötülük cehennemin bir kerpici, bir temel taşı gibi orada bir unsur halinde meydana gelecek, cehennemin ikmali ve itmamı mevzuunda bir gediği bir eksiği kapayacaktır. Aynen bunun gibi cennette yine amelî mükellefinden yapılan iyilikler ile ikmal ve itmam edilecektir. Efendimiz (S.a.v)bu hususu arz ederken “Burada insanın tesbihi, takdisi,tehlili öteki alemde cennet meyveleri ve nimetleri halinde zuhur edecektir” buyurmaktadır. Demek ki temessül olarak gösteri bu şey şu anda bir çekirdekten ibarettir. O çekirdekte misal alemine göre bütün cennetin bütün cehennemin asıl hüviyeti ve keyfiyeti müşahade ediliyor ise de haddizatında daha inkişaf etmemiş demektir. Mesele bu açıdan ele alınınca, bir yönüyle cennet ve cehennem vardır diğer bir yönüyle yoktur.