Giriş:

Memleketimiz de vâizlik mesleğini icrâ eden zevâtın öteden beri ders hazırlarken başvurdukları kitaplardan tesbit edebildiklerimizin tanıtma ve tenkidini yapmaya çalışacağız. Kaynak tenkidi ile alâkalı bazı prensipleri giriş kısmında arz ettikten sonra yapacağımız bu tenkid ve tanıtmayı iki bölüme ayıracak; birincisinde çokça kullanılan, ikincisinde ise bizim kullanılmasını, okunmasını istediğimiz eserleri ele alacağız.

I. ESKİDEN BERİ BAŞVURULAN KAYNAKLAR

a) Tefsir:

Bilhassa kendi zamanındaki durumu göz önüne alan Ahmed b. Hanbel "Üç nevi kitabın içindekiler asılsızdır: Meğâzî, Melâhim ve Tefsir" demiştir. Sonrakiler bu sözü şöyle açıklamışlardır: Bu sözden maksad: Süddî, Mukâtil, Kelbî, Vâhidî gibi yalancıların rivâyetlerini ihtivâ eden tefsirlerdir. Unutulmaması gerekir ki sonraki birçok tefsire de mezkûr şahısların bazı rivâyetleri girmiştir.

Vâizlerimizin tefsir sahasında kullandıkları kaynaklar: Rûhu'l-Beyân, Hâzin, Fahr-i Râzî (Tefsir-i Kebir), Kâdi ve Zemahşerî isimleri ile anılan tefsirlerdir. Son zamanlarda Hak Dini Kur'ân Dili, İbn Kesir, Nesefî, Fîzilâli'l-Kur'ân... İsimleriyle anılan tefsirlerin de kullanıldıkları görülmektedir.

Meşhur isimlerini sıraladığımız bu tefsirlerin tarif, tavsif ve tenkidine gelince:

1. Kâdi:

Müellifi: Abdullah b. Ömer el-Beydâvî (v. 685/1286); Şâfiî mezhebinde, kelâm, usûl ve tefsir âlimi, Şirâz kadısı.

Kitap: Envâru't-tenzil ve esrâru't-te'vil; Tefsir-i Kebir diye anılan Mefâtihu'l-Gayb ile Zemahşerî'nin el-Keşşâf'ı başlıca kaynaklarıdır. Dirâyet usûlüyle yazılmış, orta büyüklükte, veciz bir tefsirdir. Sûrelerin başında ve sonunda, onların faziletleri ile alâkalı olarak naklettiği hadîsler arasında zayıf ve mevzû olanlar vardır.

2. Fahr-i Râzî:

Müellif: Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer er-Râzî (v. 606/1209); Şâfiî mezhebinde, kelâm, tefsir ve usûl âlimi; kelâm sahasında otorite.

Kitap: Mefâtîhu'l-Gayb; istıtrâtı (bil-münâsebe yapılan açıklamalar, yan meseleler) çok, en uzak ihtimallerin açıklamalarını muhtevî, dirâyet usûlü ile yazılmış bir tefsirdir. Müfessir -genişçe tuttuğu- eserini bitiremeden vefat etmiş, tekmileler yazılarak tamamlanmıştır. Bazı garib ve zayıf rivâyetler ile kıssaları da muhtevîdir.

3. Hâzin:

Müellif: Alâuddin Ali b. Muhammed el-Hâzin (v. 741/1340): Bağdâdlı, Şâfiî, fıkıh ve tefsir âlimi.

Kitap: Lübâbü't-te'vil fî ma'âni't-tenzil; el-Beğavi'nin Me'âlimu't-tenzil'i ihtisar edilerek telif edilmiş bulunan Hâzin'de Buhârî ve Müslim'den yapılan nakiller için işâretler kullanılmış, diğer kaynaklar da kaydedilmiştir. Zayıf kaynaklardan nakiller vardır. Bunların za'fına, rivayetlerin de zayıf veya mevzû olduğuna işâret edilmemiştir.

 

4. Zemahşerî, Keşşâf:

Müellif: Ebû'l-Kâsım Mahmud b. Ömer ez-Zemahşerî (v. 538/1143); döndüğü, Ehl-i Sünnete iltihak ettiği rivâyet edilmiş olmakla beraber itikad bakımından Mu'tezilî, tefsir hadîs ve dil âlimidir.

Kitap: el-Keşşâf an hakâikı't-tenzil; Kur'ân-ı Kerîm'in fesâhat, belâğat ve i'câzını en iyi tebârüz ettiren dirâyet tefsirlerinden birisi olup, kendisinden sonrakilere kaynak olmuştur. İçinde mevzûu, zayıf rivâyetler ve Mu'tezilî görüşler vardır.

İbn Hacer Askalânî (v. 352/119) el-Kâfi'ş-şâf fî tahric-i ehâdis-i'l-keşşâf isimli eserinde hadîslerin durumunu açıklamış, ayrıca Ehl-i Sünnet zâviyesinden tashihleri muhtevî ta'likler, haşiyeler yazılmıştır. Piyasada bu çalışmaları da ihtivâ eden Keşşâf baskıları vardır, onlardan faydalanmak gerekir.

5. Rûhu'l-Beyân:

Müellif: Ebû'l-fidâ İsmâil Hakkı el-Aydosî el-Bursevî (v. 1127/1725); tasavvuf mesleğine sâlik bir âlim ve mürşiddir.

Kitap: Rûhu'l-beyân fî tefsiri'l-Kur'ân; müellifin, va'z için hazırladığı notları ikmâl etmek suretiyle meydana getirdiği Ruhu'l-Beyân'da uydurma rivâyet ve hurâfelere haddinden fazla yer vermesi gariptir.

Hadîslerine itimad edilemez. Kıssaları da aklın ve naklin süzgecinden geçirilmelidir.

Diğer tefsirleri, ikinci bölümde (tavsiye listemizde) tanıtacağız.

B. Hadîs:

1. Meşârik:

Müellif: Ebû'l-fedâil Hasen b. Muhammed es-Sagâni (v. 650/1252); Lâhor'da doğmuş, Gazne'de yetişmiş, Bağdâd'da vefat etmiş bir fıkıh, dil ve hadîs âlimidir, Hanefîdir.

Kitap: Meşâriku'l-envâri'n-nebeviyye min sıhâhi'l-ahbâri'l-Mustafaviyye; İzzüddin Abdullatif b. Abdilaziz... İbn Melek'in (v. 880/1475) Mebâriku'l-ezhâr isimli şerhiyle beraber tabedilmiş bulunan bu eser Buhârî ile Müslim'in hadîslerini ihtivâ etmektedir. Şârih Kazerûnî'nin tesbitine göre kitapta 2264 hadîs vardır. Mevsuk ve faydalı bir kitaptır.116

2. el-Câmi'u's-Sağîr:

Müellif: Celâlüddin Abdurrahmân b. Ebî-Bekr es-Suyûti (v. 911/1505); ictihad derecesinde fakih, geniş kültürlü, çok yönlü Şâfiî âlimidir.

Kitap: Alfabe sırasıyla onbin kadar hadîsi muhtevî bulunan el-Câmi'u's-sağir fî hadîsi'l-Beşîr en-Nezir; kitapta, durumları açıklanmamış çok sayıda zayıf ve mevzû haber vardır. Seksen kadar eserin müellifi bulunan Şâfiî âlim Abdurraûf Münâvî'nin (v. 1031/1622) Feyzu'l-Kadir isimli şerhi mahzurları kısmen bertaraf etmiştir. Beraber mütalâası gereklidir.

3. Râmûzü'l-Ehâdis:

Müellif: Ziyâuddin Ahmed b. Mustafa (v. 1311/1893); Gümüşhaneli (Gümüşhanevî) diye anılan sofi ve âlim bir zattır.

Kitap: Ramûzü'l-Ehâdis; el-Câmi'u's-Sağir tertibinde te'lif edilmiştir. Müellif ayrıca Levâmi'u'l-Ukûl adıyla beş ciltlik bir şerh yazmıştır. Hadîslerin sonunda rumuzlarla kaynaklara işâret etmiştir. Yalnız sahih hadîsleri toplamak gibi bir prensibi bulunmadığından kaynaklara ve râvilere göre hadîsleri değerlendirmek için şerhe ve başka eserlere bakmak gerekir.

C. Ahlâk, Mev'ıza vb:

1. İhyâ:

Müellif: Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed Gazzâlî (v. 505/1111); Şâfiî mezhebinde müctehid, sofi, müceddid İslâm ulemâsından.

Kitap: İhyâu Ulûmid'-Din: vâizlerin ellerinden düşmemesi gereken bu değerli kitabın mahzurlu tarafı zayıf ve uydurma rivâyetlere yer vermiş bulunmasıdır. Ancak Ebû'l-Fadl Zeynüddin Abdurrahim b. el-Huseyn el-Irâkî'nin (v. 806/1403) meşkûr gayreti bu eseri kurtarmış, mahzurunu bertaraf etmiştir. Irâkî, muâsırı bulunan ve el-Hidâye üzerine tahric yazan Zeylâî (v. 762/1361) ile yardımlaşarak uzun çalışmalar sonunda İhyâ'nın hadîslerini taramış, kaynaklardaki yerlerini tesbit etmiş, hadîslerin sıhhatleri hakkındaki hükmünü kaydetmiştir. el-Muğnî an Hamli'l-esfâr fi'l-esfâr fî tahric-i mâ fi'l-İhyâ mine'l-ahbâr adını taşıyan bu tahric, İhyâ ile beraber tabedilmiş bulunduğundan behemehal beraber okunmalıdır.

2. et-Tarîkatü'l-Muhammediyye:

Müellif: Birgili Pir Ali oğlu Muhammed (v. 981/1573); emr-i bi'l-ma'rûf nehy-i ani'l-münker (dinin yaşanmasını kontrol) vazifesinin erlerinden âlim ve zâhid bir Hanefî âlimidir.

Kitap: et-Tarîkatü'l-Muhammediyye fî beyâni's-sırâti'n-Nebeviye ve'l-Ahmediyye; bazı görüş ve hükümlerinin sertliği, müsâmahasızlığı bir yana vaaz ve irşâd için faydalı bir kaynaktır. Matbû şerhleri ve tercümesi vardır.

3. Şir'atü'l-İslâm:

Müellif: İmamzâde Muhammed b. Ebî Bekr (v. 573/1177); zamanının başarılı vâizlerindendir.

Kitap: Hz. Peygamber (sav) örnek alınarak İslâm ahlâkı verilmiştir, faydalı bir eserdir.

4. Mecâlis-i Sinâniyye:

Müellif: Sinanzâde Hasan b. Ümm-i Sinân.

Kitap: el-Mecâlisü's-Sinâniyyetü'l-kübrâ; mev'iza kitabıdır, mev'izaların sonunda Mesnevî'den parçalar vardır. Hadîs ve kıssalarına güvenilemez.

5. Nüzhetü'l-Mecâlis:

Müellif: Abdurrahmân b. Abdisselâm es-Safûrî (h. 884 civarında Mekke'de yetişmiştir); mezhebi Şâfiîdir.

Kitap: Nüzhetü'l-mecâlis ve müntehabu'n-nefâîs; vaaz kitabıdır, içi uydurma hadîs ve saçma kıssalarla doludur.

6. Tenbîhu'l-Gâfilin:

Müellif: Ebû'l-Leys Nasr b. Muhammed (vb. 373/983); Hanefî mezhebinde fakih ve mutasavvıf bir âlimdir.

Kitap: Tenbihu'l-Gâfilin; Kurratü'l-uyûn; müellifin bu iki kitabı içinde mevzû hadîsler bulunduğu için dikkatle okunmalı ve başka kaynaklar ile kontrol etmeden hadîslerine itimad olunmamalıdır.

7. Hubevî veya Dürratü'n-Nâsihin: Müellif: Hopalı Osman b. Hasen b. Ahmed Zâkir (H. 13. asır); kıssacı vâizlerdendir.

Kitap: Dürratü'n-nâsıhin veya Dürratü'l-vâ'ızîn; uzun zaman vaaz kaynağı olarak kullanılmış ve hâlâ kullanılmakta olan bu kitap zayıf ve uydurma rivâyetlerle, akıl almaz, Kitâb ve Sünnet'in rûhuna sığmaz hurâfelerle doludur. Vaaz ve irşad için kaynak olmaktan çok uzaktır.

8. Taberî Tarihi:

Meşhur Taberî Târihi'nin (Târihu'l-ümem ve'l-müluk), hazifler ve tahriflerle Farsça'ya çevrilmiş nüshasından Türkçe'ye çevrilmiş bulunan ve Târih-i Taberî veya Taberî Tarihi diye anılan kitap uydurma rivâyet ve hurâfelerle doludur. Bu kitabın kusuru büyük âlim İbn Cerir Taberî'ye değil, onun eserini tahrif eden Farsça mütercime aittir.

9. el-Mev'ızatü'l-Hasene, Abdullatif gibi isimlerle anılan, aynı mahiyette başka vaaz kitapları da vardır. Buraya kadar sıraladıklarımız, eskiden beri vaaz kaynağı olarak kullanılan kitapların başlıcalarıdır. Bu vesile ile içinde uydurma rivayetler bulunduğu veya tamamen uydurma olduğu için dikkat edilmesi, muhtevâlarının -incelemeden- nakledilmemesi gereken kitapların bir listesini vermek faydalı olacaktır:

1. Beydâvî, Zemahşerî, Ebussuûd gibi meşhurların tefsirlerinde dahi sûrelerin faziletleriyle alâkalı mevzû hadîsler vardır. Fazileti hakkında sahih hadîs bulunan sûreler şunlardır:

Bakara, Âli İmrân, Nisa, Mâide, En'âm, A'râf, Tevbe, Yâsin, Duhân, Mülk, Zelzele, Nasr, Kâfirûn, İhlâs, Mu'avvizetân.

2. Hakim Tirmîzî'nin kitapları.

3. Hurayfiş, Radvu'l-Fâik.

4. Vâkıdî, Fütûhu'ş-Şâm.

5. İbn Abbâs tefsiri: Kelbî, Mukâtil, Süddî vb. rivâyetlerine dayanan tefsir.

6. Sa'lebî veya Se'âlibî, Kısasu'l-Enbiyâ.

7. İbn İyâs, Bedâi'u'z-zuhûr fî vekâi'id-duhûr.

8. Beğâvî, Me'âlimu't-tenzîl.

9. Ebû Bekir Muhammed b. Hasan en-Nakkâş, Şifâ'u's-sudûr (tefsir).

10. Ebû İshak Ahmed b. Muhammed es-Sa'lebî ile bunun talebesi Vâhidî'nin tefsirleri.

11. Ebû Nu'aym, Taberânî ve İbn Mende'nin bazı eserleri.

Sehâvî yukardaki üç isim ile Hakim Tirmîzî ve Ebu'l-Leys'in isimlerini zikrettikten sonra şöyle der: "Bu zevât mevzû ve zayıf hadîsleri senedleriyle beraber zikrederlerdi. Kendi zamanlarında, seneddeki ricâlin makbul olanı ve olmayanı, doğrusu, yalancısı ehl-i ilimce bilindiği için bu kâfi idi. Zamanımızda, senedleriyle de olsa bu haberleri nakletmek kâfi ve caiz değildir.

12. Muhammed b. İshâk el-Meğâzî. Bu zat yahûdi ve hıristiyan kaynaklarında nakiller yapmıştır.

13. Vâkıdî: İmam Mâlik ve İmam Şâfiî bu zatın, otuz bin kadar asılsız haber rivâyet ettiğini söylemişlerdir.

14. Hâtibu'l-Bağdadî, İbn Asâkir, İbn Neccâr, Deylemi, İbn Adî'nin bazı eserleri.

15. Ebû Tâlib el-Mekkî, Kûtu'l-kulûb.

16. Sülemî, Tefsir ve Tabakât.

Hemen kaydedelim ki, bu kitaplarda geçen bütün haber, hadîs ve kıssalar mevzû veya zayıf değildir. Ancak mezkûr kitaplarda -az-çok- mevzû ve zayıf haber nakledildiği için, tetkik etmeden bunlardan hadîs ve haber almak ihtiyatsızlık olacaktır.

II. FAYDALI BULDUĞUMUZ BAZI KAYNAKLAR

Bundan önceki bölümde öteden beri okunan başvurulan, kaynak olarak kullanılan kitapları tanıtmaya ve tenkid etmeye çalıştık. Burada ise bizim, vaaz ve irşâd ile meşgul olan zevâta tavsiye etmek istediğimiz kitapları tanıtacağız.

A. Tefsir:

1. Taberî Tefsiri:

Müellif: Ebû Ca'fer Muhammed b. Cerîr et-Taberî (v. 310/922); müctehid, müfessir, tarihçi büyük bir İslâm bilginidir.

Kitap: Câmi'u'l-beyân fî tefsiri'l-Kur'ân; rivâyet metodu ile yazılmış tefsirlerin en büyükleri arasındadır. Çeşitli baskıları vardır. Tamamlanmamış bulunan A. Muhammed Şâkir neşri en iyisidir.

2. Zâdu'l-Mesîr:

Müellif: Ebu'l-Ferec Abdurrahman b. Ali el-Cevzî (v. 597/1201); Hanbelî, selefî bir İslâm âlimidir.

Kitap: Zâdu'l-mesîr fî ilmi't-tefsir; dirâyete de yer verilmiş olmakla beraber daha ziyâde rivâyete dayanan bir eserdir. Rivâyetler tenkid ediliş, tercihler yapılmıştır. Dokuz cilt halinde 1964'te tabedilmiştir.

3. İbn Kesir Tefsîri:

Müellif: İmâmuddîn İsmâil b. Ömer b. Kesîr (v. 774/1372); İbn Teymiyye'nin talebesi ve izleyicisidir. Tefsîr, hadîs, tarih konularındaki eserleri temel kaynaklar arasındadır.

Kitap: Tefsîru'l-İbn Kesir veya Fethu'l-beyân fî mekâsıdi'l-Kur'ân; rivâyet metodu ile yazılmıştır. Müctehid ve müfessir Şevkânî bu tefsir için: "Eğer tefsirlerin en güzeli değilse şüphesiz en güzellerinden biridir" demiştir. Tertibi güzel, ifadesi açık ve sağlam, Kur'ân-ı Kerîm'in lâfzı kadar rûh ve mânâsındaki kemâli de aksettiren bir tefsirdir.

4. Şevkânî Tefsiri:

Müellif: Muhammed b. Ali Şevkânî (v. 12250/1832); Yemenli, mutlak müctehid payeli, 114 kadar eser sahibi, müctehid bir âlimdir. Zeydî bir muhitte yetişmiş fakat tahsil ve tekemmülden sonra itikadda Selefiyye (Sünnî) müzhebini tercih etmiştir. Fıkıhta ise müctehiddir.

Kitap: Fethu'l-Kadir el-Câmi' beyne fenneyi'r-rivâye ve'd-dirâye min ilmi't-tefsir; isminden de anlaşılacağı üzere bu tefsir rivâyet ve dirâyet metodlarını birlikte kullanmıştır. Fakat bazı tefsirlerde olduğu gibi bu iki metod yekdiğerine karıştırılmamış, önce âyetler dirayeten tefsir edilmiş, sonra rivâyete yer verilmiştir. Mevsuk ve faydalı bir tefsirdir.

5. Kadı Beydâvî Tefsiri;

6. Fahr-i Râzî Tefsiri veya Tefsir-i Kebir;

7. Zemahşerî Tefsiri veya el-Keşşâf;

Bu üç tefsir daha önce tanıtılmıştı. Bunlar ile aşağıda tanıtacaklarımız, dirâyet usûlüne göre yazılmış tefsirlerdir.

8. Nesefî Tefsiri veya Medârik:

Müellif: Ebu'l-Berekât Hâfızuddin Abdullah b. Ahmed Nesefî (v. 710/1310); Mâturidî-Hanefî mezhebinden, müfessir, fakih ve usûlcü.

Kitap: Medârikü't-tenzil ve hakâıku't-te'vil; muhtasar, müfîd bir tefsirdir; gerektiği zaman Mâturidî mezhebini müdâfaa eder.

9. Ebussuûd Tefsiri:

Müellif: Muhammed b. Muhammed İmâdî (v. 982/1574); Kanûnî ve II. Selim zamanlarında yirmi sekiz sene, onbir ay şeyhülislâmlık yapmış, meselede müctehid derecesine varmış bir Hanefî âlimidir.

Kitab: İrşâdu'l-akli's-selim ilâ mezâyâ el-Kur'âni'l-Kerim; Keşşâf ile Beydâvî tefsirlerini bir araya getirmiş, Ehl-i Sünnet imânını müdâfaa etmiştir.

10. Âlûsî Tefsiri:

Müellif: Ebu's-Senâ Şihâbuddin Mahmûd Âlûsî (v. 1270/1854); Bağdatlı, Şâfiî mezhebinde yetişmiş, sonra Hanefîliği iltizam etmiş, mutebahhir ve müttakî bir âlimdir.

Kitap: Rûhu'l-Me'âni fî tefsiri'l-Kur'âni'l-Azim ve's-seb'il-mesâni; Râzi, Kadi, Ebussuûd vb. tefsirlerin muhtevâlarını toplayan bir dirâyet tefsiridir. Otuz cüz halinde üç kere tabedilmiştir.

11. Menâr Tefsiri:

Müellif: Muhammed Reşid Rızâ el-Huseynî (v. 1354/1935); Muhammed Abduh'un talebesi ve izleyicisi olup çok cepheli, kültürlü, selefî bir âlimdir. Bazı yazarlara göre son asrın müceddidleri arasındadır.

Kitap: Üstadının Ezher'deki Tefsir takrirlerini tamamlayarak Yûsuf sûresine kadar gelmiştir. Bu tefsirde, Selefî meşreble zamanımızın meselelerine eğilen bir metod takip edilmiştir.

12. Elmalılı Tefsiri:

Müellif: Muhammed Hamdi Yazır (v. 1942); fıkıh ve tefsirde mütebahhir, geniş kültür sahibi, san'atkâr bir âlimimizdir.

Kitap: Hak Dini Kur'ân Dili; zengin kültür ve sağlam bir muhakeme ile yazılmış Türkçe tefsir olup; Türkçe tefsirlerin en mükemmelidir. Yalnızca meâl ile geçilen kısımlar aynı metod ile tamamlanır ve lisanı biraz sadeleştirilirse bugünkü nesillerin anlayıp faydalanmaları kolaylaşır.

13. Seyyid Kutup Tefsîri veya Fîzilâli'l-Kur'ân:

Fîzilâli'l-Kur'ân adıyla Arapçası birkaç defa basılmış bulunan bu tefsir üç kişilik bir heyet tarafından Türkçe'ye de çevrilmiştir. Müfessir ilmî ve teknik bir tefsir yazmaktan ziyâde Kur'ân-ı Kerîm'in getirdiği kâmil hayat nizamını, insanlık âlemine sunduğu hidâyet ve ışığı anlamak, duymak, anlatmak ve duyurmak maksadına yönelmiş, bunda muvaffak olmuştur.

14, 15. Mevdûdî'nin Tefhîmu'l-Kur'ân isimli tefsîri ile Celâl Yıldırım'ın tefsîri de faydalı özellikleri olan, tavsiyeye şâyân eserlerdir.

B. Hadîs:

1. Muhammed b. İsmâîl el-Buhârî (vb. 256/870). Câmi'u's-Sahih; bu eser Aynî ve Askalânî'nin şerhleriyle beraber mütalâa edilmelidir. Şerhlerden birincisi Hanefî ikincisi Şâfiî mezhebine göre yazmıştır. İlki din ilimleri, ikincisi hadîs ilimleri bakımından daha önemlidir.

 

2. Müslim b. el-Haccâc (v. 261-875), el-Câmi'u's-Sahîh; bu eseri anlama mevzûunda da Nevevî'nin orta büyüklükteki şerhi faydalıdır. Nevevî Şâfiîdir.

3. Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şu'ayb Nesâî (v. 303/915); Sünen, Suyûtî'nin şerhi ve Sindî'nin hâşiyesiyle beraber; gerek şerh ve gerekse hâşiye kısa fakat faydalıdır.

4. Ebû Dâvûd Süleyman b. Eş'as (v. 275/888), Sünen; Azîmâbâdî'nin Avnu'l-Ma'bûd isimli hâşiyesiyle beraber; bu hâşiye ile Ebû Dâvûd'un Sünen'i ikinci bir değer kazanmıştır.

5. Muhammed b. İsâ et-Tirmîzî (v. 279/892), Sünen; Mâlikî mezhebinden muhakkik fakih İbnu'l-Arabî (Ârızatu'l-ahvezî) ve M. Abdurrahman b. Abdirrahîm'in (Tuhfetu'l-ahvezî) isimli şerhleri ile beraber.

6. Muhammed b. Yezîd b. Abdullah İbn Mâce (v. 273/886), Sünen; Sindî'nin hâşiyesi ile beraber.

Bu altı kitap (Kütübü's-sitte) mezkûr şerh ve hâşiyelerle beraber matbûdur. Bazıları üzerine Ahmed Muhammed Şâkir ve M. Fuâd Abdülbâkî'nin yaptıkları çalışmalar çok değerlidir ve bu çalışmalarla beraber de tabedilmişlerdir.

İbn Esîr'in Câmi'ul'-usûl; Şeyh Ali Nâsıf'ın et-Tâcu'l-câmi'u li'l-usûl... isimli eserleri yukarıda geçen hadîs kitaplarının hadîslerini bir araya getirme teşebbüsleridir ve her iki eser de matbûdur.

7. Muhammed b. Abdillah Hatîb et-Tebrîzî (v. 737/1336), Mişkâtü'l-mesâbîh; bu eser, muâsır muhaddis Nâsıruddîn Elbânî'nin neşriyle değer kazanmış, pratik ve faydalı hale gelmiş bir mecmûadır. Ayrıca Aliyyü'l-kârî'nin el-Mirkât'ı ile de matbûdur.

8. Hâfız Abdulazîm b. Abdi'l-Kaviyy el-Münzirî (v. 656/1236), et-Tergîb ve't-terhîb; va'z kaynağı olacak hadîsleri muhtevî değerli bir mecmûadır. Râvîlerin ve hadîslerin durumlarına işâret edilmiş, kaynaklar zikredilmiştir. Faydalı dipnotlarla yapılmış baskıları da vardır.

9. Yahyâ b. Şeraf en-Nevevî (v. 667/1278), Riyâzu's-sâlîhin min kelâmi Seyyidi'l-murselîn; et-Tergib ve't-terhîb metodunda seçilmiş sahih hadîsleri muhtevî bir mecmûadır. Her bölümün başında ilgili âyetlerden de bir demet sunulmuştur. Delî'lu'l-fâlihîn isimli şerhi ve Diyânet İşleri Başkanlığı tarafından neşredilen tercümesiyle daha da faydalı hale gelmiştir.

10. Ahmed b. Hanbel'in Müsned'ini mevzûlara göre tertipleyen Ahmed Abdurrahmân el-Bennâ, Bulûgu'l-emânî min esrâri'l-Fethi'r-Rabbânî adıyla bunu şerhetmiş, mezkûr şerhin yirmiiki cildi basılmıştır (Kahire, 1354-1377). Bu eser de zengin hadîs muhtevası ve başarılı şerhiyle faydalıdır. (Kitabın son iki cildi de müellifin oğlu ile talebesi tarafından tamamlanmış ve tamamı basılmıştır.)

11. İmam Mâlik, Muvatta'; Şah Veliyullah'ın el-Müsevvâ isimli matbû şerhiyle.

C. Mevzû'ât kitapları:

Mevzû (uydurulmuş) haberleri ve İslâm'a sokulmuş hurâfeleri inceleyip tesbit ve teşhir eden eserlerden bazılarını 118 ve 125 numaralı dipnotlarda zikretmiştik. Burada bilhassa dört kitabı tanıtmak istiyoruz:

 

1. Alî b. Muhammed b. Arrâk (v. 963/1556), Tenzîhü'ş-şerî'ati'l-merfû'ah ani'l-ahbâri'ş-şenî'ş-şenî'ati'l-mevdû'ah; müellif bu eserinde Suyûtî'nin el-Leâlî el-masnû'a isimli kitabını ikmâl etmiştir. Başına koyduğu giriş kısmında (s. 1-133) binlerce yalancı râvîyi teşhir etmiş, sonra bâblar halinde mevzû haberleri sıralamış, her biri üzerinde gerekli bilgiyi vermiştir.

2. Muhabbed b. Seyyid Dervîş el-Hût (v. 1276/1859), Esnel-metâlib fî ehâdise muhtelifeti'l-merâtib; alfabe sırasıyle mevzû haberleri incelemiş, kitabın sonunda bu mevzû ile alâkalı çok faydalı bilgiler vermiştir.

3. İsmâ'il b. Muhammed Aclûnî (v. 1167/1749), Keşfu'l-hafâ ve müzîlü'l-ilbâs anmâ iştehera mine'l-ehâdîsî alâ elsineti'n-nâs; yine alfabe sırasıyle, dillerde dolaşan, kitaplarda sık sık rastlanan hadîs ve haberlerin sahih olup olmadıklarını tetkik etmiştir.

4. Muhammed Nâsıruddîn Elbânî, Silsiletü'l-ehâdîsi'd-da'îfe ve'l-mevdû'a; muâsır, titiz hadîs bilgini bu eserinde, geniş hadîs bilgisi ile mevzû ve zayıf haberleri incelemiştir.

D. Siyer, Tabakât ve Menâkıb:

1. Sîratü-İbni Hişâm:

Müellif: Ebû Muhammed Abdulmelik b. Hişâm (v. 218/833).

Kitap: es-Sîretü'n-nebeviyye; bu eser, İbn İshâk'ın aynı mevzûdaki kitabının ıslâh ve ikmâli ile vücuda getirilmiş olup en eski ve mûtemed kaynaklardandır. Sekkâ, Ebyârî ve Sa'lebî'nin tahkik ve dipnotlarıyla yapılan baskı en iyisidir (2. B., Mısır, 1955).

2. Mevâhib:

Müellif: Ahmed b. Muhammed Kastalânî (v. 923/1517).

Kitap: el-Mevâhibu'l-ledünniyye bi'l-minehi'l-Muhammediyye; şâir Bâkî (v. 1008/1599) tarafından Türkçe'ye çevrilmiş bulunan bu faydalı siyer kitabı, Mısırlı Abdulbâkî b. Yûsuf ez-Zürkânî (v. 1122/1710) tarafından genişçe şerhedilmiştir. Kitap hem şerhi ile hem de müstakil olarak tabedilmiştir.

3. Tabakâtü İbn Sa'd:

Müellif: Muhammed b. Sa'd (v. 230/844).

Kitap: et-Tabakâtü'l-kübrâ; en eski ve mevsuk siyer ve tabakât kitabıdır. İlk ciltlerinde Hz. Peygmber'in (sav) hayatı hülâsa edilmiş, sonra meşhur sahâbe, tâbi'ûn ve etbâ'ın biyografileri sıralanmıştır. Son tab'ı (Beyrut, 1960) indeks cildi ile beraber eseri daha kulanışlı hale getirmiştir.

4. Zâdu'l-Me'âd:

Müellif: Muhammed b. Ebû Bekr (İbn Kayyim el-Cevziyye, v. 751/1350).

Kitap: Zâdu'l-me'âd fî hedyi-Hayri'l-ibâd; Hz. Peygamber'in (sav) kısa hâl tercemesinden sonra ferdî ve ictimaî hayatın her sahasındaki davranışlarını, getirdiği nizamı ve açtığı çığırı tesbite ve açıklamaya çalışmaktadır. Yeri geldikçe çeşitli mezheb ve görüşlere de yer vermiş, bunları münâkaşa ederek kendi tercihini ifade etmiştir.

5. Târîh-i Dîn-i İslâm:

Müellif: Mahmud Es'ad Seydî-Şehrî (v. 1917).

Kitap: Târih-i din-i İslâm; defter-i hâkânî nâzırı ve müderris olan müellif eserini el-Medhal, Kısm-ı Mekkî ve Kısm-ı Medenî diye kısımlara ayırmış, hâdiseleri akıcı bir üslûb içinde verirken dinin târihini de ihmal etmemiştir.

 

6. Asr-ı Sa'âdet:

Müellif: Mevlânâ Şiblî başkanlığında "Nedvetü'l-ulemâ'ya bağlı bir heyet.

Kitap: Asr-ı Sa'âdet; Ömer Rızâ Doğrul'un Türkçemize kazandırdığı bu değerli eser on cilt halinde, 1921-1935 yılları arasında tabedilmiştir. Eserin te'lîfi için Doğu ve Batı'nın bütün önemli kaynakları taranmıştır. Kitabın, yeni alfabe ile sadeleştirilmiş baskısı da yapılmıştır.

7. İslâm Peygamberi:

Müellif: Prof. Dr. Muhammed Hamîdullah.

Kitap: Hz. Peygamber'i (sav) ve onun getirdiği yüce dîni Batılılara tanıtmak, sevgili Peygamberimiz (sav) aleyhine yıllardan beri devam eden kampanyayı durdurmak ve iftirâları cevaplandırmak maksadıyla yazılmış bulunan bu eser büyük bir ilim ve emek mahsûlüdür. Bu değerli eserin ismine takılan bazı kimseler "İslâm Peygamberi olur mu, ifade Peygamberimizin (sav) cihanşümûl hattâ daha geniş dâvet sahasını daraltıyor..." demişlerdir. Bu tenkid "öküz altında buzağı aramak" değil ise isâbetli de değildir; çünkü "peygamber" kendisine vahiy gelen, o vahyin haberini getiren demektir. Hâtemü'l-Enbiyâ Efendimize vahyedilen İslâm'dır. O, İslâm'ı getirmiştir, şu halde İslâm Peygamberidir. İslâm beşerin ezelî ve ebedî dini olduğuna göre sahanın daralması da bahis mevzûu değildir. "Allah beni İslâm ile gönderdi" diyen de bizzat O'dur (İbn Hanbel, Müsned, c. IV, s. 446). Bu kitapla ilgili başka tenkitler de vardır; fakat çoğu hissîdir, abartma, tağyîr ve tahrifler yapılmıştır.

8. Hilye:

Müellif: Ebû Nu'aym Ahmed b. Abdillah İsfehânî (v. 430/1039).

Kitap: Hilyetül-evliyâ ve tabakâtü'l-asfiyâ; Sahâbeden müellifin devrine kadar gelip geçmiş büyük zevâtın hayat ve menâkıbınden bahseder. On cilt halinde basılmıştır (Mısır, 1932-1938). Bazı zayıf haberleri muhtevî bulunduğundan ihtiyatlı olmak gerekir.

9. Câmi'ul-Kerâmât:

Müellif: Yûsuf b. İsmâi'l en-Nebbânî (v. 1350/1931).

Kitap: Câmi'u-kerâmâti'l-evliyâ; baş tarafında (s. 1-130) kerâmetin isbatı, evliyanın tabakâtı, yüz hadîste Hz. Peygamber'in (sav) mucizeleri ve elli dört sahâbînin kerametleri verilmiş, sonra alfabe sırasiyle müellifin zamanına kadar yaşamış meşhur velî ve âriflerin hayat ve menâkıbı anlatılmıştır. Kitap iki cilt halinde matbûdur (Mısır, 1962).

Menkıbe kitaplarında mevsukıyet bakımından müsâmaha ve bir ölçüde mübalağa bulunabilir; bu sebeple dikkat ve ihtiyat göstermek gerekir.

E. Ahlâk, Mev'ıza ve İ'tisâm:

İhyâ, Kûtü'l-kulûb, Tarîkat-i Muhammediyye, Şir'âtü'l-İslâm daha önce tanıtılmış ve tenkid edilmiştir.

İ'tisâm kitaplarından maksadımız: Kitap ve Sünnet'e sarılmayı, bidatlardan kaçınmayı tavsiye eden, bu hususları mevzû edinen kitaplardır. Her yüz yıl başında gelecekleri müjdelenen müceddidlerin bu neviden eserleri vardır. Müceddidler, dinde olmadığı halde ona yamanmış bulunan fazlalıkları (bidat ve hurâfeleri) tanıtmış, gerçek dini, kaynağındaki safvetiyle açıklamışlardır.

 

Bazı i'tisâm kitapları:

1. el-İ'tisâm:

Müellif: Ebû İshak İbrâhim b. Mûsâ eş-Şâtıbî el-Gırnâtî (v. 790/1388); el-Muvâfakât isimli eşsiz usûl-i fıkh kitabının müellifi, Mâlikî fakîh.

Kitap: el-İ'tisâm: Şâtıbî bu eserinde bidat mevzûunu ele almış, usûlden füru'a (küllden cüz'e) bir metodla incelemiştir. Kitap, M. Reşid Rızâ tarafından iki cilt halinde neşredilmiştir (Mısır, 1332).

2. el-Medhal:

Müellif: Muhammed b. Muhammed el-Fâsî (İbnu'l-Hâcc, v. 737/1336).

Kitap: el-Medhal ilâ tenmiyeti'l-a'mâl; ibâdet, muâmelât ve muâşeret hayatı içinde yerleşmiş bidatları tesbit ve tenkit eden müellif maksadını beyan sadedinde şöyle diyor: "İyi niyetle amelleri çoğaltmanın ve başka din ve kültürden İslâm'a sızmış olan bidat ve âdetlerin kötülüğüne, çirkinliğine işâret etmek için...". Kitap dört cilt halinde tabedilmiştir. (Mısır, 1960).

3. Letâif:

Müellif: Zeynüddîn b. Raceb el-Hanbelî (v. 795/1393).

Kitap: Letâifü'l-me'ârif fîmâ li mevâsimi'l-âmm mine'l-vezâif; yılın çeşitli gün ve gecelerinde yapılan ibâdet ve merâsimi ele alarak bunların sünnete uygun olup olmadığını, İslâm'daki yerini tetkik etmiştir.

4. el-İbdâ:

Müellif: Şeyh Alî Mahfûz; muâsır Ezher ulemâsındandır.

Kitap: el-İbdâ' fî medârri'l-ibtidâ; müellif bu eserinde eski ve yeni bidatları tetkik etmiş, müslümanları sünnetten ayrılmamaya dâvet etmiştir. Kitap birkaç defa tabedilmiştir.

F. Tasavvuf:

Tasavvufun İslâm'daki yeri öteden beri tartışılmış, bu tartışmada üç taraf bulunmuştur:

1. Tasavvufa karşı olanlar: Bunlara göre tasavvuf İslâm'a yabancıdır, itikat ve imanı bozar, kişiyi yolunda saptırır, İslâm'a çeşitli bidatların girmesine vâsıta olur...

2. Tasavvuf taraftarları: Bunlara göre Müslüman olmak veya (bir kısmına göre) iyi bir Müslüman olmak için tasavvufa sülûk şarttır.

3. Orta yoldakiler: Bunlara göre tasavvufun İslâmî olanı ve olmayanı vardır. İslâmî tasavvufa sülûk, Müslüman olmak için şart olmamakla beraber, nefsin tezkiye ve terbiyesi, imanın kemâli, amelin ihlâs mertebesinde icrâsı... için, ehliyetli bir mürşid rehberliğinde sülûk (tasavvuf yoluna girmek, bu terbiyeyi almak) faydalıdır.

İşte bu orta yol sâliklerinin üç eseri burada zikredilebilir:

1. İmâm-ı Rabbânî Ahmed el-Fârûkî es-Serhendî (v. 1034 H.), Mektûbât; aslı Farsça olup Arapça tercemesi de muteberdir.

2. İbn Haldûn (v. 808/1405), Şifâu's-sâil fî tenzîbi'l-mesâil: tasavvuf ve tarîkat ile İslâm ve şerîatın te'lîfi mevzuunda üç fetvâyı muhtevî olup, Prof. Tanci tarafından neşre hazırlanmış ve Ankara İlâhiyat Fakültesince neşredilmiş. Süleyman Uludağ tarafından Türkçe'ye çevrilmiş ve bu tercüme de Dergâh Yayınevi tarafından basılmıştır.

3. Abdulbârî en-Nedvî; Haydarâbâd Osmaniye Üniversitesi sâbık profesörü.

Kitap: Beyne't-tasavvuf ve'l-hayât; M. Ateş tarafından Türkçe'ye çevrilmiş bulunan kitabın aslı ve tercemesi matbûdur.

G. Umûmî Kültür

Vaaz ve irşad her şeyden önce bir eğitim ve öğretim meselesidir. Eğitim ve öğretimde muhâtabı, sujeyi tanımak çok önemlidir. Vâizin muhâtapları, mürşidin meşgul oldukları arasında çocuklar, gençler, yaşlılar, okumuşlar ve okumamışlar vardır. Bunların psikolojileri ve kültür seviyeleri farklıdır. Vâiz insanı ferd ve cemiyet halinde, mâziden istikbale uzanan bir zincirin halkası olarak ele alan, tanıtan eserleri okumak ihtiyacındadır. Bu ihtiyacı bir ölçüde tatmin edecek bazı kitapları vermeyi faydalı buluyoruz.

Târih:

1. İslâm Tarihi ile alâkalı eserleri daha önce zikretmiştik.

2. Prof. Dr. Osman Turan, Selçuklu Tarihi; Selçuklular Tarihi ve Türk-İslâm Medeniyeti.

3. İsmâil Hâmî Dânişmend, Osmanlı Tarihi Kronolojisi.

4. Yılmaz Öztuna, Türkiye Tarihi; Türk Tarihinden Yapraklar.

5. Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, IRCICA yayını.

Felsefe:

1. M. Rahmi Balaban, İlim-Ahlâk, İman.

2. Gazzâlî, el-Munkizu mine'd-dalâl.

3. M. Şemşüddîn, Felsefe-i Ûlâ.

4. M. Fazlurrahmân, İlimden Felsefeden Dine.

5. Ferit Kam, Dinî Felsefî Sohbetler.

6. İsmâil Fennî Ertuğrul, Maddiyyûn Mezhebinin İzmihlâli.

7. M. Zerrîn Akgün, İlim Bakımından İslâmiyet.

8. Prof. Dr. Hilmi Ziya Ülken, Tarihî Maddeciliğe Reddiye.

9. A.C. Morrison, İnsan, Kâinât ve Ötesi, Trc. Bekir Topaloğlu.

10. Prof. M. Aydın, Din Felsefesi.

Psikoloji, Sosyoloji, Sosyal Psikoloji:

1. Prof. M. Şekip Tunç, Psikolojiye Giriş.

2. Krech-Crutchfiel-Ballache, Cemiyet İçinde Ferd, Trc. Prof. Dr. Mümtaz Turhan.

3. İ. Alâeddin Gövsa, Çocuk Ruhu.

4. M. İzzet, İçtimâiyât.

5. Prof. Dr. H. Z. Ülken, Sosyolojiye Giriş.

Kültür Değişmeleri ve Doğu-Batı Sentezi:

1. Prof. Dr. M. Turhan, Kültür Değişmeleri; Garplılaşmanın Neresindeyiz?

2. Peyâmi Safâ, Doğu-Batı Sentezi.

3. Mevdûdî, Nahve'l-hadârati'l-garbiyye.

4. Nedvî, es-Sırâ' beyne'l-fıkrateyn...

5. M. Esed, Yolların Ayrılış Noktasında İslâm.

6. R. Garaudy, 20. Yüzyılın Biyografisi.

Şiir, Roman, Hikaye:

1. Diyânet İşleri Başkanlığı'nın neşrettiği bu nevi eserler.

2. M. Necati Sepetçioğlu, Kilit; Anahtar; Kapı; Konak; Çatı...

3. Ömer Seyfettin, Hikâyeler.

4. Peyâmî Safâ, Fâtih Harbiye, Yalnızız, M. Noralya'nın Koltuğu...

5. Batı Klâsikleri.

6. M. Âkif, Safahât.

7. Yahya Kemâl, Kendi Gök Kubbemiz.

8. A. Nihad Asya, Duâlar ve Âminler.

9. Necip Fâzıl Kısakürek, Çile, Şiirlerim...

Netice:

Her bölümdeki eserlerin sayısını çoğaltmak elbette mümkündür. Biz piyasada bulunabilen matbû eserler içinden seçim yapmayı uygun bulduk.

Dinî konuşmaları, vaaz ve hutbeleri hazır eserlerden, mev'iza ve irşad kitaplarından aktarmak yerine başlıcalarını zikrettiğimiz temel eserlerden süzmek, muhitimizin ihtiyaç, zihniyet ve problemlerini göz önüne alarak tertipleyip sunmak, umûmî kültür ve müspet ilimlerle mevzûu beslemek evvel ahir tavsiyemiz olacaktır.

http://www.hayrettinkaraman.net/'den alınmıştır