Sunuş

Bilindiği üzere geleneksel bilgilendirme araçlarından biri de ilgili konularda bilgi aktarmak amacıyla yazılan risâlelerdir. Bu risaleler, hacim olarak küçük bile olsalar yazıldığı dönemin kültürel ve sosyal şartlarını yansıtmaları bakımından göz ardı edilmemesi gerekli önemli ilmi ve tarihi veriler konumundadır.

Biz de bu yazımızda önce İbn Nüceym’in hayatı ve eserlerinden kısaca bahsedecek, sonra fıkıh konusunda kendisine yöneltilen sorulara verdiği cevapların yer aldığı risalelerinin kısaca tanıtımını yapacak, daha sonra bu risaleler arasından adı geçen ‘Rüşvet’ Risalesi’ nin çevirisine yer vereceğiz. Bu arada küçük fakat önemli olduğuna inandığımız bir iki hatırlatmada bulunmak istiyoruz.

1-) Eser (metin) de çok sayıda imlâ ve yazım hatası bulunmaktadır. Bu hatalar öylesine çoktur ki, metnin anlaşılması oldukça zorlaştırmaktadır. Bu nedenle bu eseri okuyan ve üzerinde çalışan kimseler bu hususu göz önüne alarak çalışmalarını yapmalıdırlar.

2-) Metin’de müellif, oldukça çok miktarda alıntıda bulunmaktadır. Bu alıntıların önemli bir kısmında yer yer anlamı etkileyecek kopukluklar bulunmaktadır. Dolayısıyla müellifin iktibasta bulunduğu referansları, orijinalleriyle karşılaştırarak değerlendirmekte fayda vardır.

3-) Risalelerin isimlerini, eserin sonundaki ‘içindekiler’ kısmında verilen isimlerin tam olmayıp, okuyucuyu yanıltacağından dolayı İbn Nüceym’in oğlu Ahmet tarafından verilen biçimi ile bizzat risalelerde müellifin verdiği şekliyle sunuyoruz. (bkz. Resâlü İbn Nüceym, ‘mukaddime’ s.7, 8)

Son olarak şunu söyleyebiliriz. Oldukça önemli muhtevaya sahip bu risâlelerden daha fazla faydalanılması sağlanmak için eserin tahkikli ve açıklayıcı bilgileri içeren ilavelerle yeniden neşrinde büyük yarar vardır. Ali Pekcan-cevaplar.org

İBN NÜCEYM HAYATI ve ESERLERİ

İbn Nüceym, tam adı, Zeynuddîn b.İbrâhim b. Muhammed el-Mısrî el-Hanefî olup, 626/1520 de Kahire’de doğdu. Başta Şerefuddîn el-Bulqînî, Şihâbuddîn Ahmed el-Mısrî, Emînuddîn Muhammed ed-Dımeşkî, Ebu’l-Feyz es-Sülemî, İbnu’l-Halebî, vb. âlimlerden ders aldı. İlmî bakımından zamanının önde gelen bilgin ve fakihlerinden biri oldu. Erken yaşlarda fetvâ vermeye başladı.

Yetiştirdiği talebeler arasında; Kardeşi Sirâcüddîn İbn Nüceym, Şemsüddîn et-Timurtâşî, Kemâlüddîn el-Makdisî’nin tornu Muhammed b.Ali el-Alemî bulunmaktadır.

İbn Nüceym sadece fıkıhla değil tasavvufla da ilgilenmiştir. Şeyh Süleymân el-Hudayrî’ye intisap ederek ondan tasavvuf eğitimi almıştır. Ünlü Sûfî Abdülvehhâb eş-Şa’rânî ile uzun süreli arkadaşlıkta bulunmuştur. 970/1563 yılında Kahire’de vefat etti. Eserleri arasında;

1-el-Bahru’r-Râiq, 2-el-Eşbâh ve’n-Nezâir, 3-el-Fetâvâ ez-Zeyniyye, 4-er-Resâilü’z-Zeyniyye (Resâlü İbn Nüceym), 5-Fethu’l-Ğaffâr fî Şerhi’l-Menâr, 6-el-Fevâdü’z-Zeyniyye fî Mezhebi’l-Hanefiyye bulunmaktadır.(2)

İBN NÜCEYM’İN FIKHÎ RİSÂLELERİ(3)

1. Risâle: ‘ el-Hayri’l-bâqî fî Cevâzi’l-Vudû’ mine’l-Fesâqî’ (Fesâqî’den(4) abdest almanın cevazı hakkında kalıcı bir hayır)

İbn Nüceym, bu risalenin mahiyeti hakkında şu açıklamayı yapar; ‘...İçinde yaşadığımız dönem Hanefîleri arasında ‘medreselerde bulunan küçük-seyyar havuzlardan (fesâq) abdest almanın hükmü hakkındaki tartışmalar çoğalınca bazı dost ve arkadaşlarım benden bu konuda bir risale yazmamı istedi...’(s.9)

2. Risâle: ‘ fi’l-Ef’âl-elletî tuf’alu fi’s-salâ(t) ale’l-Mezâhibi’l-Erbaa’ (Namazda yapılması (gerekli/zorunlu) fiil ve davranışların dört mezhebe göre beyanı hakkında)

3. Risâle: ‘el-Kavlu’n-Naqî fi’r-redd ale’l-Müfterî’ (İftiracıyı reddetme konusunda açık söz)‘...Bu risâle, vakfa ilişkin görevler , bu (vakıflar) da çalışma ve kadı’(yargıç) nın vakıfta çalışanları (hukûkî ) dayanaktan yoksun olarak azli (görevden alması) hakkındadır....’(s.26)

4. Risâle: ‘el-Mes’eletü’l-Hâssa fi’l-Vekâleti’l-Âmme’ (Umûmî vekâlet hakkında özel bir konu...) İbn Nüceym, bu risâlesini, h. 964 de kaleme almıştır. Vekâlet konusunda önemli meseleleri havidir....(s.36)

5. Risâle: ‘Rafu’l-Ğışâ an Vakteyi’l-Asr ve’l-Işâ’

(İkindi ve yatsı namazları hakkındaki kapalılığın kaldırılması)

Bu risâle, bir çok insanın hatta Hanefî mezhebine mensub pek çok kimsenin (İmâm Ebû Hanîfe’ye göre henüz vakti girmemiş olarak) kıldıkları ikindi ve yatsı namazlarının hükmü hakkında İmâm Ebû Hanîfe ve İmâmeynin görüşlerine dayanılarak açıklanması hakkındadır....(s.39)

6. Risâle: ‘et-Tuhfetu’l-Mardıyye fi’l-Arâdî’l-Mısrıyye’ (Mısır toprakları hakkında hoş bir hediyye) Bu Risâle, h.958 de kaleme alınmıştır. Beytü’l-Mal (Hazine) mallarının satımı, vakıf arazilerin durumu ile bu tür arazilerden alınacak harac hakkındadır...

7. Risâle: ‘et-Talâku’l-Muallâk ale’l-İbrâ hel huve Rac’ıyyun ev Bâinun’

(İbrâ’ya ta’lîk edilmiş talak’ın ric’î mi yoksa bâin mi olduğu hakkında...)

8. Risâle: ‘ R. Fî talebi’l-Yemîn ba’de hukmi’l-(Hâkimi’l-) Mâlikî ve’l-İbrâi’l-Âmm’

Bir kimsenin (Mâlikî bir hâkimin verdiği hüküm ve ibrâ-i âmm’dan sonra (bir de Hanefî bir hâkim’e başvurup, kendisinden) yemin talebi hakkında...)

9. Risâle: ‘Tahrîru’l-Makâl fî Mes’eleti’l-İstibdâl’

(Vakıfların istibdâli hakkında)

Risâle h.964 de kaleme alınmıştır. Kullanılamayan ya da işlevlerinin yitiren vakıf mallarının satış yoluyla değiştirilip-değiştirilemiyeceği hakkında...

10.Risâle: ‘R. fî Cümle(ti) mine’l-Fevâidi’l-Mütealliqa bi Dabti Ehli’n-Nakl fî Haberi’l-Fasl bi’t-Ta’n ve’t-Tâûn)

(Ehl-i Hadîs’in Ta’n ve Tâûn farklılığı hakkında naklettikleri rivayetlerin değerlendirilmesi..)

Müellif bu Risâleyi, h.950 de Süyûtî’ (v.910/1505) nin konuyla ilgili olarak İmâm Nevevî’ (v.676/1277) nin Müslim Şerhi’nden derleyerek oluşturduğu bilgileri yeniden ele alıp, değerlendirmek suretiyle yazmıştır. Risâlede, ta’n, tâûn, vebâ hakkında bilgiler ile bu hastalıklardan vefat edenleri konu alan rivayet ve görüşlerin değerlendirilmesi yapılmaktadır.

11.Risâle: ‘R. fî Beyâni’r-Rişve ve Ahkâmihâ’

(Rüşvet ve ilgili hükümlere dair)

Bu risale; rüşvet, rüşvetin kısımları, hediye, hediye ile rüşvet arasındaki fark ile rüşvetten caiz olan ve olmayan kısımların neler olduğu hakkındadır....

12.Risâle. ‘R. fî’l-Kenâisi’l-Mısrıyye’

(Mısır’da bulunan kiliselerle ilgili hükümler hakkında ...)

13.Risâle: ‘R. fî İkâmeti’l-Qâdî et-Ta’zîra ale’l-Müfsid min ğayri tevakkufin alâ Müddein)

(Hâkimlik görevinde bulunan kimsenin herhangi bir şikâyet ve başvuru olmaksızın re’sen Toplum huzurunu bozan kimselere tazir cezası uygulayıp-uygulayamayacağı hakkında ...)

14.Risâle: ‘R. fî dühûli Evlâdi’l-Bint tahte lafzı’l-veled ve’l-Evlâd’

(Veled/evlâd sözcüklerinin kapsamına kız çocuklarının da girdiğine dair..)

15.Risâle: ‘R. fî beyâni mâ yesqutu mine’l-Hukûk bi’l-İsqât ve mâ lâ yesqutu)

(İsqât (hak sahibinin düşürmesi) İle düşen ve düşmeyen hakların neler olduğu hakkında)

16.Risâle: ‘R. fî beyâni’l-Iqtâât ve Mahallihâ ve men yestehıqquhâ’

(Iqtâât’ın tanımı, mahalli (konusu) ve bunu hak edenler hakkında..)

Bu risale, I’ktâ’; (Devletin hazineye ait bazı arazileri, imar ve ıslahını yapmak üzere bazı şahıslara vermesi), ı’ktâ’a konu olan şeyler ile buna hakkı olan kimseler hakkındadır...

17.Risâle: ‘R. fî Hukmi men yetevellâ el-Hukme ba’de Mevti’l-Bâşâ’

(Osmanlı yöneticisi) olan (Ali el-Hısnî) Paşa’nın vefatından sonra göreve atananların durumu hakkında...)

Müellif bu Risâleyi, h. 960 de Mısır’daki Osmanlı vâlisi Ali el-Hısnî Paşa’nın vefatı haberinin Sultan’a ulaşmadan göreve atanan yöneticilerin (hukûkî) durumu hakkındaki kendi değerlendirmesini ifade için kaleme almıştır.

18.Risâle: ‘R. fi’s-Sefîne izâ Ğariqat ev İnkeserat hel yadmenu ev lâ’

(Müellife, bir şahsın, ‘(kiraladığım) gemi batar ya da yara alırsa bunu tazmin edecek miyim yoksa etmeyecek miyim?’ şeklindeki sorusuna karşı verdiği cevab hakkında ...)

19.Risâle: ‘R. fî şartı Kitâbı Vakfı Hayri Bey’

(Hayri Bey’ Vakfındaki bir şartı içeren yazı hakkında...)

Meliku’l-Umerâ en-Nâsırî Hayri Bey’in vakıf şartnâmesinde bulunan bir şart etrafında yapılan tartışmalar hakkında yapılan değerlendirmeler...

20.Risâle: ‘R. fî Mekâtîbi’l-Evkâf ve Butlânihâ’

(Vakıflara ilişkin bazı yazı ve yazışmalardaki yanlışlıkların beyanı hakkındadır.)

21.Risâle: ‘R. fî Şartı’l-Ğûrî fî Şeyhı’l-Ğûriyye’

Risale, memlûk Sultân’ı Kansû el-Gûrî’nin vakfıyyesinde belirtilen bir şart hakkındadır.

22.Risâle. ‘R. fî Sûrati Vâkfıyye Ihtelefet el-Ecvibetu fîhâ’

(Risâle, müellifin, kendisine sorulan bir soruya verdiği cevabın yazılı olduğu evraktaki değişikliği farkederek soru ve cevabı yeniden ele alması ile ilgili değerlendirmeleri.. )

23.Risâle: ‘Risâle elletî istekarra’l-hâl aleyhâ sâniye’

Bu risale, içerik itibariyla bir önceki risalenin devamı mahiyetindedir....

24.Risâle: ‘R. fî Nikâhı’l-Fuzûlî hel huve Sahîhun ev lâ’

(Fuzûlî’ (yetkisiz temsilci) nin akdettiği/kıydığı nikâhın sıhhati hakkında...)

25.Risâle: ‘R. fî Hâdiseti’l-Fetvâ fî Câriyetin Türkiyye’

( Türk kökenli bir câriye hakkında verilen fetvaya ilşkin değerlendirmeler.)

26.Risâle: ‘R. fî Metrûki’t-tesmiyye amden’

(Kasten besmele terkedilerek boğazlanmış hayvanların şer’î hükmü hakkında...)

27.Risâle: ‘R. fî Ta’lîqı Talâkı’l-Mer’eteyn bi Tatlîqı’l-Uhrâ’

(-Üç hanımı bulunan bir adamın- İki hanımın talakını, (-üçüncünün-) boşanmasına ta’lîk etmesi hakkında..)

28.Risâle: ‘R. fi Vâkıf Râtebe vezâife Dîniyye min Cümletihâ Müderrisun Hanefî ve Talebetun’

(Vakıf yapan kimsenin, bir takım dini görevlerle ilgili düzenleme yapması, mesela medresedeki müderrislerin ve talebelerin Hanefî mezhebine mensub olmaları gerektiği gibi bazı şartlar hakkındaki değerlendirmeler...)

29.Risâle: ‘R. fî Sûrati Da’vâ istibdâli Aynin’

(Vakıflardaki bir aynî mal’ın istibdâl (değiştirilmes)inin nasıl yapılacağı hakkında...)

30.Risâle: ‘R. fî Sureti da’vâ feshi’l-İcâre et-Tavîle izâ vekaat keyfe tu’melu’

(Uzun süreli bir kira sözleşmesinin feshi davası nasıl açılır? Bunun yapılış şekli hakkında)

31.Risâle: ‘R. fi’l-Hukmi bi’l-Mûceb ev bi’s-Sıhha’

(Otuz yıldan daha fazla süreyle kiralanmış vakıfların feshi konusunda mûceb (istihkâk-ı fesh)le mi yoksa sıhhatle mi hükmedileceği hakkında...)

32.Risâle: ‘R. fî Sûrati bey’ıl-Vakf lâ ale’l-Vechi’l-İstibdâl’

(Vakıf mallarının, istibdâl (değiştirme) şeklinde değil de bey’ (satım) şeklinde satışı hakkında..)

33.Risâle: ‘R. fî Sureti huccetin Rufiat ileyye’

(Bana sunulan bir huccet/delil’in şekli hakkında)

34.Risâle: ‘R. fî Beyâni’l-Kebâir ve’s-Sağâir mine’z-Zünûb’

(Büyük ve küçük günahların hangileri olduğu hakkında)

Müellifin kaleme aldığı uzun, ancak en önemli risâlelerden biri budur. Bu risâlede, büyük ve küçük sayılan günahların, nasslardan ve müctehidlerin görüşlerinden de yararlanılarak beyanı yapılmış, günah sayılan davranışların listesi verilmiştir.

35.Risâle: ‘R. fî’l-Istıshâb ve mâ teferra’a aleyhi mine’l-Mesâili’l-Fıkhıyye’

(Istıshâb’ın kaynak değeri ve bu ilkeye/kaideye bağlı bazı fıkhî meseleler hakkında...)

36.Risâle: ‘R. fi’n-Nezr bi’t-Tasadduq’

( Bir kimsenin ‘tasadduk edeceğine’ dair adakta bulunması hakkında)

37.Risâle: ‘R. fi’l-Hukmi ba’de tekaddümi da’vâ ve husûme’

(Önceden bir da’va ve husûmet olmaksızın herhangi bir kimsenin başvurusuna dayanarak hüküm vermenin geçersizliği hakkındadır.)

38.Risâle: ‘R. fî mâ Yubtılü Da’va’l-Müddeî min kavl ev Fi’l’

(Davacının iddiasını iptal edip, geçersiz kılacak söz ve davranışlar hakkında..)

39.Risâle: ‘R. fî’l-Cinâyât ve’r-Râtibât ve Mi’şârât ed-Dîvâniyye’

(Suçlar/ Maaş ve ücretler ile 1/10 oranında alınan dîvânî (resmî) öşür hakkında)

40.Risâle: ‘R. fi’t-Tenâkuz fi’d-da’vâ’

(Mahkemede açılan da’vâlar’ın kendi içlerinde bulunan çelişkiler hakkında...)

41.Risâle: ‘R. fi Hudûdi’l- Fıkh alâ Tertîbi Ebvâbihi’

(Fıkıhta kullanılan bazı terim ve kavramların tarifleri hakkında..)

Müellif bu Risâlede, bazı ‘fıkıh terimleri’nin tariflerini ilgililerine sunmaktadır. Bu terimler şunlardır;

Fıkıh, farz, sünnet, müstehap, mendûb, necâset, salât, zekât, ma’din (maden), rikâz, savm, i’tikâf, hacc, ihrâm, (hacc-ı) kırân, (hacc-ı) temettu’, cinâye(t), ihsâr, hedy, nikâh, raqîq, kasem, radâ’, talâq, kinâye, racıyye, îlâ, hulu’,zıhâr, liân, ı’nnîn, ıdde(t), hadâne, nafaka, ı’t’aq, tedbîr, istîlâd, eymân, hadd, zinâ, kazf, serika, cihâd, buğât, laqît, luqata, ibâq, dâll, mefqûd, şerike(t), vakf, bey’, ayb, bâtıl, iqâle, tevliye, vad’ıyye, ribâ, hukûk, sarf, havâle, kadâ, şehâde(t), vekâle(t), da’vâ, iqrâr, istisnâ, sulh, mudârabe, vedîa, îdâ’, âriyye, iâre, hibe, icâre, mükâtep, velî, ikrâh, hacr, ğasb, şüf’a, kısme(t), müzâra’a, zebâyih, udhiyye, kerâhiye, mekrûh, mevât, şirb, eşribe, rehn, cinâyât, diyet, vasıyye(t), ferâiz ,İlim, usûlü’l-fıkh, usûlü’d-dîn)

 

Müellif İbn Nüceym’in oğlu Ahmed, bu kırk bir risaleye, yine müellife ait haraçla ilgili bir risale eklemiştir. Eserin nâşiri de bu risalelere Abdulğaniyy el-Abbâdî’nin kaleme aldığı risale ile İbrâ meselelerini içeren bir başka risaleyi de eklemiştir. Bu risalelerin de ilavesiyle, resail-i ibn nüceym’ adlı eserde risalelerin toplamı kırkdörde ulaşmaktadır.

-Devam edecek-