RİSALE-İ NUR’DAN BAZI İLMİ BAHİSLER-1. BÖLÜM

Kıymetli ziyaretçilerimiz, Konya’da mukim âlimlerimizden Molla Abdülhalim Şen Hocaefendi, Risale-i Nurla alakalı hazırladığı aşağıdaki çalışmasını sitemizde yayınlanmak üzere bize göndermiştir. Kendilerine teşekkür ediyoruz. Çalışma âlimlere yönelik olduğu için Arapça ibareler de aynen konmuştur. Hocamıza ve yardımcılarına bir kere daha teşekkür ederiz. Sayi meşkûr olsun. Cevaplar.org


2011-07-15 09:25:15

Kıymetli ziyaretçilerimiz, Konya'da mukim âlimlerimizden Molla Abdülhalim Şen Hocaefendi, Risale-i Nurla alakalı hazırladığı aşağıdaki çalışmasını sitemizde yayınlanmak üzere bize göndermiştir. Kendilerine teşekkür ediyoruz. Çalışma âlimlere yönelik olduğu için Arapça ibareler de aynen konmuştur. Hocamıza ve yardımcılarına bir kere daha teşekkür ederiz. Sayi meşkûr olsun. Cevaplar.org

Molla Abdülhalim Şen Kimdir?

1945'de Mardin'in Ömerli ilçesine bağlı Kayaballı (Kermiti) köyünde dünyaya geldi. Küçüklüğünde Kur'an-ı Kerim ve küçük bazı medrese kitaplarını (Gayet'ül- İhtisar, Bina, gibi) köyde hocadan okudu.

Sonra Seydayı Molla Muhammed Siraç'da (İzzi, Avamil, Zuruf, Terkib, Sadullah-ı Sagir) gibi bazı kitapları ve Seydayı Molla Şevki'de Şerh-i Mugni okudu. Daha sonra Mardin'in bir köyünde Sadeddin, Hel, Sadullah Gevre gibi Nahiv ilmine dair kitapları, Midyat, Derizbinli Seydayı Molla Abdülbari'de okudu. Molla Cami ve Molla Cami'den sonraki kitapları Seydayı Molla Muhammed Nur Haniki, Seydayı Molla Said-i Karapeci, Mardin müftüsü Molla Celal, Molla Abdurrahman Handeki ve Meşhur Seydayı Molla Yasin'den tahsil etti.

Daha sonra Seydayı Molla Muhammed Arepkendi'nin medresesinde Seydayı Molla Muhammed Said'in yanında tahsiline devam etti. İcazet aldıktan sonra imam olarak görev yaptı. İmamlıktan emekli olduktan sonra Konya'ya yerleşti. Medreselerin manevi müfettişi(EL-Müfettiş-ül âmm) olarak mollalar ve talebeler arasında bilindi ve sevildi. Halen Konya'da ilmi çalışmalarını sürdürmektedir.

بِاسْمِهِ سُبْحَانَهُ

وَإِنْ مِنْ شَيْءٍ إِلَّا يُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ

Sözüne itimat ettiğimiz bazı dostlarımız, bize, bazı hocaların Büyük Müceddid Üstad Bediüzzaman'ın eserlerinin ilim sahibi olan kişilere hitap etmediğini iddia ettiklerini haber verdiler.

Bu eserler mütalaa edildiğinde bu tarz bir ifadenin gerçeği yansıtmadığı açıkça görülecektir.

Üstad Bediüzzaman'ın eserlerinin tamamı ilmi olmakla beraber bazı eserleri (Bahusus: İşaratü'l-İ'caz, Muhakemat, Talikat) öyle bir ilmi derinliğe haizdir ki, ilimde derinleşmiş büyük âlimlerin bile anlamakta zorlandığını müşahede etmişizdir.

İleride verilecek olan İşaratü'l-İ'caz adlı Kur'an tefsirinde مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا... Ayetinin mukaddimesi, Muhakemat adlı eserin Üçüncü Makale – Unsur'u-l Akide bölümü, Mantık ilminde yazılmış olan Gelenbevi adlı eser üzerine Talikat namlı eserin Külli ve Cüz'i Fasl'ı mütalaa edildiğinde böyle bir yaklaşımın yersiz ve haksız olduğu gün ışığı gibi görülecektir.

Bu mütevazı çalışmamda bana teknik yardımda bulunan iki genç dostum Molla Rıza Dérsilavî/Déreverî ile Diyarbakır/Silvanlı Molla Adnan DAMLAYICI'ya teşekkür eder, Yüce Allah'tan (c.c.) muvaffakiyetler dilerim.

Aslen Mardin/Ömerli/Kermété Köyünden, Konya/Selçuklu'da ikamet eden Molla Abdulhalim ŞEN (Mehmet Halim).

Tel: 03322454979 *******Cep: 05374577763

E-mail: abdulhalimsen@hotmail.com

Öncelikle İşarat'ül İcaz'dan bir yer takdim edecek, ardından Türkçe tercümesini vereceğiz.

مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَاراً فَلَمَّا اَضَاءَتْ مَا حَوْلَهُ

ذَهَبَ الله بِنُورِهِمْ وَتَرَكَهُمْ فِي ظُلُماتٍ لايُبْصِروُن صُمٌّ بُكْمٌ عُمْيٌ

فَهُمْ لا يَرْجِعُونَ اَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّماءِ فِيهِ ظُلُماتٌ وَرَعْدٌ وَبَرْقٌ يَجْعَلُونَ اَصَابِعَهُمْ فِي اذَانِهِمْ مِنَ الصَّوَاعِقِ حَذَرَ الْمَوتِ وَالله مُحِيطٌ بِالْكَافِرِينَ

يَكَادُ الْبَرْقُ يَخْطَفُ اَبْصَارَهُمْ كُلَّما اَضَاءَ لَهُمْ مَشَوْا فِيهِ وَاِذَا اَظْلَمَ عَلَيْهِمْ

قَامُوا وَلَوْ شَاءَ الله لَذَهَبَ بِسَمْعِهِمْ وَاَبْصَارِهِمْ اِنَّ الله

عَلى كُلِّ شيْءٍ قَديرٌ

إعلم: ان أساس اعجاز القرآن الكريم في بلاغة نظمه. وبلاغة النظم على قسمين:

قسم كالحلية وقسم كالحلّة:

فالأول: كاللآلئ المنثورة والزينة المنشورة والنقش المرصع. ومعدنه الذي يتحصل منه هو توخّي المعاني النحوية الحرفية فيما بين الكلم، كإذابة الذهب بين أحجار فضة. وثمرات هذا النوع هي اللطائف التي تعهد بيانها فن المعاني..

والقسم الثاني: هو كلباس عال وحلة فاخرة قدّت من اسلوب على مقدار قامات المعاني، وخيطت من قطعات خيطاً منتظماً فيلبس على قامة المعنى أو القصة أو الغرض دفعة. وصناع هذا القسم والمتكفل به فن البيان.. ومن أهم مسائل هذا القسم التمثيل. ولقد أكثر القرآن الكريم من التمثيلات الى ان بلغت الألف؛ لأن في التمثيل سراً لطيفاً وحكمة عالية؛ اذ به يصير الوهم مغلوباً للعقل، والخيال مجبوراً للانقياد للفكر، وبه يتحول الغائب حاضراً، والمعقول محسوساً، والمعنى مجسماً، وبه يجعل المتفرق مجموعاً، والمختلط ممتزجا، والمختلف متحداً، والمنقطع متصلا، والأعزل مسلّحا. وان شئت التفصيل فاستمع معي لما يترنم به صاحب دلائل الاعجاز في أسرار بلاغته حيث قال:

فصل في مواقع التمثيل وتأثيره

اعلم! ان مما اتفق العقلاء عليه: ان التمثيل اذا جاء في أعقاب المعاني أو برزت هي باختصار في معرضه، ونقلت عن صورها الأصلية الى صورته،كساها ابهةً، وكسبها منقبةً، ورفع من أقدارها، وشب من نارها، وضاعف قواها في تحريك النفوس لها، ودعا القلوب اليها، واستثار لها من أقاصي الأفئدة صبابة وكلفاً، وقسر الطباع على أن تعطيها محبة وشغفاً.

فان كان مدحاً كان أبهى وأفخمَ، وأنبلَ في النفوس وأعظمَ، وأهزَّ للعِطْف، وأسرعَ للإلف، وأجلبَ للفرح، وأغلبَ على الممتدح، وأوجَبَ شفاعة للمادح، واقضى له بغرّ المواهب والمنائح، وأسيرَ على الألسن واذكرَ، وأولى بان تعلقه القلوب وأجدرَ.

وإن كان ذماًْ كان مَسُّه أوجعَ، ومِيسمه ألذَع، ووقعه أشدَّ، وحدُّه احدَّ.

وإن كان حجاجاً كان برهانه انورَ، وسلطانه اقهرَ، وبيانه ابهَر.

وإن كان افتخاراً كان شأوه ابعدَ، وشرفه اجدَّ، ولسانه ألدَّ.

وإن كان اعتذاراً كان الى القلوب اقربَ، وللقلوب أخلبَ، وللسخائم اسلّ، ولغرب الغضب افلَّ، وفي عُقَد العقود انفثَ، وعلى حسن الرجوع أبعثَ. وإن كان وعظاً كان أشفى للصدر، وادعى الى الفكر، وأبلغ في التنبيه والزجر، وأجدر بأن يَجْلي الغياية ، ويبصر الغاية، ويبرئ العليل، ويشفي الغليل... وهكذا الحكم اذا استقريت فنون القول وضروبه، وتتبعت أبوابه وشعوبه. (انتهى)..

ثم ان في الآيات الآتية دلائل اعجاز واسرار بلاغة فذكرناها هنا لمناسبتها لمسائل المقدمة الآتية.

فمثال التمثيل في مقام المدح ما ذكره القرآن الكريم في وصف الصحابة من:

(وَمَثَلهُمْ فِي الاْنْجِيلِ كَزَرْعٍ اَخْرَجَ شَطْئَهُ فَازَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاستَوى عَلى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ) ) وقس نظائره..

وفي مقام الذم:

(فَمَثَلُهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ ان تَحْمِل عَلَيه يَلْهَثْ أو تَتْركْه يَلْهَثْ)

و (مَثَل الذين حُمّلوا التورية ثم لم يحملوها كَمَثَلِ الحِمارِ يَحْمِلُ أسفاراً)

و (اِنَّا جَعَلْنَا في اَعْنَاقِهِمْ اَغْلاَلاً فَهِيَ اِلَى الاْذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ) وقس

وفي مقام الاحتجاج والاستدلال:

(مَثَلهم كمثل الذي استَوقَدَ ناراً) و (او كَصَيِّبٍ مِن السماءِ فيه ظُلُماتٌ الى آخره و ومَثَلُ الذين كفروا كَمَثلِ الذي يَنْعِق بما لا يسمع الاّ دعاءً ونداءً) و (مثل الذين اتخذوا مِن دون الله اولياءَ كمثلِ العنكبوتِ اتخذتْ بيتاً) و (أنزل من السماء ماءً فسالتْ أوديةٌ بقَدَرها فاحتملَ السيلُ زبداً رابياً ومما يوقدون عليه في النار ابتغاءَ حليةٍ أو متاع زَبَدٌ مِثْلُه) و (ضَرَبَ الله مثلاً رجلاً فيه شركاءُ مُتَشاكِسون ورجُلاً سَلَما لِرَجُلٍ هل يستويان مثلا) وقس عليه.

ونظير مثال الافتخار - وان لم يسمّ افتخاراً - بيان عظمته تعالى وكمالاته الإلهية قوله تعالى: (وما قَدَرُوا الله حَقَّ قَدْرِه والأرضُ جَميعاً قَبْضَتُه يومَ القيامةِ والسمواتُ مطويّاتٌ بِيَمِينِهِ سبحانه وتعالى عما يشركون) وقس عليه.

ومثال التمثيل في مقام الاعتذار لايوجد الا حكايات أهل الأعذار الباطلة للاحتجاج عليهم كقوله:

(وقالوا قُلُوبُنا في اكنّة مما تدعونا اليه وفي اذانِنا وَقْرٌ ومِنْ بَيننا وبينك حِجَابٌ) وقس...

 ومن الشعر:

لاتَحْسَبُوا اَنَّ رَقْصِي بيْنَكُمْ طَرَبٌ فَالطّيْرُ يَرْقُصُ مَذبُوحاً مِنَ الاْلَمِ

ومثاله من الوعظ في وصف نعيم الدنيا ما ذكره القرآن الكريم من:

(كمثل غَيْثٍ أعْجَبَ الكفار نَبَاتُه ثم يَهيجُ فتريــه مُصْفرّاً ثم يكون حُطاماً) و (أَلَم تَرَ ان الله انزَل مِن السماءِ ماءً فَسَلكه ينابيعَ في الأرضِ ثم يُخرِجُ بهِ زَرْعا مُختلفاً ألوانُه) و (اِنّا عَرَضْنا الأمانةَ على السمواتِ والأرضِ والجبالِ فأَبَيْنَ أنْ يَحْمِلْنَها وأشفقنَ مِنها وحَمَلَها الإِنسانُ إِنه كانَ ظَلُوماً جَهُولاً) و (لو أنزلْنا هذا القرآنَ على

 

جَبَلٍ لرأيتَهُ خاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِن خَشْيَةِ الله وتِلكَ الامثالُ نَضْرِبُها للناسِ لَعَلَّهُم يَتَفَكَّرونَ) و (فَمَالَهُمْ عَن التَذْكِرِةِ مُعْرِضِينَ _ كَأنهُم حَمُرٌ مُستَنْفِرةٌ _ فَرَّتْ مِن قَسْوَرة) و (مثل الذين يُنفِقونَ أَموالَهُمْ في سبيل الله كَمَثلِ حَبةٍ اَنْبَتَتْ سَبْعَ سنابلَ في كلِّ سُنْبلة مائةُ حَبَّة) و (كمثل جَنَّة بِرَبْوة اَصابها وابل) ..

وفي احباط العمل الصالح بالايذاء والرياء:

(أَيَوَدُّ أَحَدُكُم أن تكون له جنةٌ مِن نَخيلٍ وأَعْنابٍ تجري من تحتها الأنهارُ له فيها مِن كلِّ الثَّمَراتِ وأَصابَه الكِبَرُ وله ذُريةٌ ضُعَفاء فأصابَها إعصارٌ فيه نارٌ فاحْتَرَقَتْ) و(مثلُ الذينَ كَفَروا بِرَبِّهِمْ اعمالُهم كَرَمادٍ اشتدتْ به الريحُ في يومٍ عاصفٍ لايَقدِرونَ مِما كَسَبوا عَلى شيءٍ ذلك هو الضلالُ البعيدُ) ومثاله من طبقات الكلام في مقام الوصف:

(ثمَّ استوى الى السماءِ وهي دخانٌ فقالَ لها وللأرض ائتيا طَوْعاً أو كرهاً قَالتا أَتَيْنا طائِعين) و (قيلَ يا أرضُ ابلَعي ماءَك ويا سماءُ اقلعي وغيضَ الماء وقُضِيَ الأمر واستوتْ على الجُوديّ وقيلَ بُعداً للقومِ الظالِمين) و (اَلَمْ تَرَ كيفَ ضَرَبَ الله مَثَلاً كلمةً طَيِّبَةً كَشَجَرةٍ طَيِّبَةٍ اصلُها ثابتٌ وفرعُها في السماء _ تُؤتي أُكُلَها كلَّ حِينٍ بإِذنِ رَبِّها) و (ومثلُ كلمةٍ خبيثةٍ كشجرةٍ خبيثةٍ اجتُثَّتْ مِن فوقِ الأرضِ مَالَها مِن قَرارٍ)

ومن الشعر:

والليل تجري الدراري في مجرته كالروض تطفو على نهر ازاهيره

اعلم! ان في كل آية من هذه الآيات التمثيلية طبقاتٍ ومراتبَ وصوراً وأساليبَ متنوعة. كلٌ منها - في كلٍ منها - كفيل وضامن لطائفة من الحقائق. وكما انك اذا أخذت قوارير من فضة وزيّنتها بذوب الذهب، ثم نقشتها بجواهرَ، ثم صيّرتها ذوات نور بإدراج "الكتريق" ترى فيها طبقات حسن وانواعَ زينة؛ كذلك في كل من تلك الآيات من المقصد الأصليّ الى الأسلوب التمثيليّ قد شرعت اشارات ومُدّت رموز الى مقامات كأن أصل المقصد تدحرج على المراتب وأخذ من كلٍ لوناً وحصة حتى صارت تلك الكلمات من جوامع الكلمات بل من جمع الجوامع.

فصـل ومقدمــة

اعلم! ان المتكلم كما يفيد المعنى ثم يُقْنِع العقل بواسطة الدليل؛ كذلك يلقي الى الوجدان حسِّياتٍ بواسطة صور التمثيل فيحرك في القلب الميل أو النفرة ويهيئُه للقبول. فالكلام البليغ ما استفاد منه العقل والوجدان معاً، فكما يتداخل الى العقل يتقطر الى الوجدان أيضا. والمتكفل لهذين الوجهين التمثيلُ؛ اذ هو يتضمن قياساً وينعكس به في مرآة الممثل القانون المندمج في الممثل به. فكأنه دعوى مدلَّل. كما تقول في رئيس يكابد البلايا لراحة رعيته: (الجبل العالي يتحمّل مشاقّ الثلج والبَرَد، وتخضرّ من تحته الأودية).

ثم ان أساس التمثيل هو التشبيه. ومن شأن التشبيه تحريك حسّ النفرة أو الرغبة أو الميلان أو الكراهية أو الحيرة أو الهيبة؛ فقد يكون للتعظيم أو التحقير أو الترغيب أو التنفير أو التشويه أو التزيين أو التلطيف الى آخره... فبصورة الأسلوب يوقَظ الوجدان وينبَّه الحسُّ بميلٍ أو نفرة.

 

ثم ان مما يحوِّج الى التمثيل عمق المعنى ودقته ليتظاهر بالتمثيل، أو تفرّق المقصد وانتشاره ليرتبط به. ومن الأوّل متشابهات القرآن الكريم؛ اذ هي عند أهل التحقيق نوع من التمثيلات العالية وأساليب لحقائق محضة ومعقولات صرفة؛ ولأن العوام لايتلقون الحقائق في الأغلب الاّ بصورة متخيلة، ولا يفهمون المعقولات الصرفة الاّ بأساليب تمثيلية لم يكن بدّ من المتشابهات كـ (اِسْتوى عَلَى الْعَرْشِ) لتأنيس اذهانهم ومراعاة أفهامهم. ثم اني استخرجت - فيما مضى من الزمان - من اسّ اَساس البلاغة مقدِّمة لبيان اعجاز القرآن الكريم ثنتي عشرة مسألة. كل منها خيط لحقائق . ولما ذكرت هذه الآيات التمثيلية هنا - دفعةً - ناسب تلخيص تلك المسائل فنقول وبالله التوفيق:

المسألة الأولى:

ان منشأ نقوش البلاغة انما هو نظم المعاني دون نظم اللفظ كما جرى عليه اللفظيون المتصلفون، وصار حب اللفظ فيهم مرضاً مزمناً الى ان رد عليهم عبد القاهر الجرجاني في دلائل الاعجاز واسرار البلاغة، وحصر على المناظرة معهم أكثر من مائة صحيفة.

ونظمُ المعاني: عبارة عن توخي المعاني النحوية فيما بين الكلمات. اي اذابة المعاني الحرفية بين الكلم لتحصيل النقوش الغريبة. وان أمعنت النظر لرأيت ان المجرى الطبيعيّ للأفكار والحسيات انما هو نظم المعاني. ونظم المعاني هو الذي يشيّد بقوانين المنطق.. وأسلوب المنطق هو الذي يتسلسل به الفكر الى الحقائق.. والفكر الواصل الى الحقائق هو الذي ينفذ في دقائق الماهيات ونسبها.. ونسب الماهيات هي الروابط للنظام الأكمل.. والنظام الأكمل هو الصَدَف للحُسن المجرد الذي هو منبع كل حسن.. والحسن المجرد هو الروضة لأزاهير البلاغة التي تسمى لطائف ومزايا.. وتلك الجنة المزهرة هي التي يجول ويتنزّه فيها البلابل المسمّاة بالبلغاء وعشاق الفطرة.. واولئك البلابل نغماتهم الحلوة اللطيفة انما تتولد من تقطيع الصدى الروحاني المنتشر من أنابيب نظم المعاني.

لمقصود المقالة الثانية من كتاب (محاكمات "عقلية") - الصيقل الاسلامي.

إشارات الإعجاز - ص: 119

والحاصل: ان الكائنات في غاية البلاغة قد أنشأها وأنشدها صانعُها فصيحةً بليغة، فكل صورة وكل نوع منها - بالنظام المندمج فيه - معجزة من معجزات القدرة. فالكلام اذا حذا حذو الواقع، وطابق نظمُه نظامَه حاز الجزالة بحذافيرها. والاّ فإن توجَّه الى نظم اللفظ وقعَ في التصنع والرياء كأنه يقع في أرض يابسة وسراب خادع.

والسرّ في الانحراف عن طبيعة البلاغة انه:

لما انجذب واستعرب العجم بجاذبة سلطنة العرب صارت صنعة اللفظ عندهم اهمّ، وفسد بالاختلاط مَلَكة الكلام المُضَريّ التي هي أساس بلاغة القرآن الكريم، وتلون معكس أساليب القرآن الكريم؛ وانما معدنها من حسّيات قوم "مُضَر" ومزاجهم. فاستهوى حب اللفظ كثير من المتأخرين.

تذييل: تزيين اللفظ انما يكون زينة اذا اقتضته طبيعةُ المعاني. وشعشعة صورة المعنى انما تكون حشمةً له اذا أَذِن به المآل. وتنوير الاسلوب انما يكون جزالة اذا ساعده استعدادُ المقصود. ولطافة التشبيه انما تكون بلاغة اذا تأسّست على مناسبة المقصود وارتضى به المطلوب. وعظمةُ الخيال وجولانُه انما تكون من البلاغة اذا لم تؤلم الحقيقةَ ولم تثقل عليها ويكون الخيال مثالا للحقيقة متسنبلا عليها. وان شئت الأمثلة الجامعة لتلك الشرائط فعليك بتلك الآيات التمثيلية المذكورة.

المسألة الثانية:

ان السحر البياني اذا تجلى في الكلام صيّر الأعراض جواهرَ والمعانيَ أجساما والجمادات ذواتِ أرواح والنباتاتِ عقلاءَ، فيوقِع بينها محاورة قد تنجرّ الى المخاصمة، وقد تُوصل الى المطايبة فترقص الجمادات في نظر الخيال. وان شئت مثالا فادخل في هذا البيت.

يُنَاجِيني الإِخْلاَفُ مِنْ تَحْتِ مَطْلِهِ فَتَخْتَصِمُ الآمَالُ وَالْيَأْسُ في صَدْرِي

او استمع معاشقة الارض مع المطر في:

الرُضاب

فهذه الصورة انما تسنبلت على تصوّت الأرض اليابسة بنزول المطر بعد تأخر. ولابد في كل خيال من نواة من الحقيقة نظير هذا المثال، ولابد في زجاجة كل مجاز من سراج الحقيقة، والاّ كانت بلاغته الخيالية خرافة بلا عرق لا تفيد الاّ حيرة.

المسألة الثالثة:

اعلم! ان كمال الكلام وجماله وحُلته البيانية باسلوبه. واسلوبه صورة الحقائق وقالب المعاني المتخذ من قطعات الاستعارة التمثيلية. وكأن تلك القطعات "سيِمُوطُوغْرَاف" خياليّ؛ كإراءة لفظ "الثمرة" جنتها وحديقتها. ولفظ "بارز" معركة الحرب. ثم ان التمثيلات مؤسسة على سرّ المناسبات بين الأشياء، والانعكاسات في نظام الكائنات، واخطار امور اموراً؛ كإخطار رؤية الهلال في الثريا في ذهن ابناء النخلة غصنَها الأبيض بالقدم المتقوس بتدلي العنقود. وفي التنزيل (حَتى عادَ كالعُرجُون القديم ).

ثم ان فائدة اسلوب التمثيل كما في الآيات المذكورة هي: ان المتكلم بواسطة الاستعارة التمثيلية يُظهر العروق العميقة، ويوصل المعاني المتفرقة. واذا وضع بيد السامع طرفاً امكنَ له ان يجرّ الباقي الى نفسه، وينتقل اليه بواسطة الاتصال، فبرؤية بعضٍ يتدرج شيئاً فشيئاً - ولو مع ظلمة - الى تمامه. فمن سمِع من الجوهريِّ ما قال في وصف الكلام البليغ: "الكلام البليغ ما ثقبته الفكرةُ".. ومن الخمّار ما قال فيه: "ما طُبخ في مراجل العلم".. ومن الجمَّال ما قال فيه: "ما اخذتَ بخطامه واَنَخْتَهُ في مَبْرك المعنى" ينتقل الى تمام المقصد بملاحظة الصنعة.

ثم ان الحكمة في تشكل الاسلوب هي: ان المتكلم بارادته ينادي ويوقظ المعانيَ الساكنة في زوايا القلب كأنها حفاة عراة. فيخرجون ويدخلون الخيال، فيلبسون ما

تَشَكَّى الاْرْضُ غَيْبَتَهُ اِلَيْهِ وَتَرْشُفُ مَاءَهُ رَشْفَ

 

يجدون من الصور الحاضرة بسبب الصنعة أو التوغل أو الألفة أو الأحتياج، ولا أقل من لفِّ منديلٍ من تلك الصنعة برأسه، أو الانصباغ بلون مّا. وما تجده في ديباجة الكتب من براعة الاستهلال من اظهر امثلة هذه المسألة.

ثم ان اسلوب الكلام قد يكون باعتبار خيال المخاطَب كما في أساليب القرآن الكريم فلا تنسَ. ثم ان مراتب الاسلوب متفاوتة فبعضها ارقّ من النسيم اذا سرى يرمز اليه بهيئات الكلام. وبعضها اخفى من دسائس الحرب لايشمه الاّ ذو دهاء في الحرب؛ كاستشمام الزمخشري من (مَنْ يُحْيي الْعِظَامَ وَهِيَ رَمِيمٌ) اسلوب "مَن يبرز الى الميدان". وان شئت فتأمل في الآيات المذكورة تر فيها مصداق هذه المسائل بألطف وجه. وان شئت زُرِ الامامَ البوصيريَّ وانظر كيف كتب "رَجَتَتَهُ" باسلوب الحكيم في قوله:

وَاسْتَفْرغِ الدَّمْعَ مِنْ عَيْنٍ قَدِ امْتَلأَتْ مِنَ الْمَحَارِمِ وَالْزِمْ حِمْيَةَ النَّدَم

ورمز الى الاسلوب بلفظ الحمية. او استمع هدهد سليمان كيف أومأ الى هندسته بقوله: (الاّ يَسْجُدُوا لله الَّذِي يُخْرِج الْخَبْءَ في السَّموَاتِ والارضِ) .

المسألة الرابعة:

اعلم! ان الكلام انما يكون ذا قوّة وقدرة اذا كان اجزاؤه مصداقا لما قيل:

عِبَاراتُنا شَتى وَحسْنُكَ وَاحِدٌ وَكُلٌّ اِلَى ذَاكَ الْجَمَالِ يُشير

بان تتجاوب قيودات الكلام ونظمه وهيئته، ويأخذ كلٌ بيد الآخر ويظاهره، ويمد كلٌ بقَدَرِه الغرضَ الكليِّ مع ثمراته الخصوصية. كأن الغرض المشترك حوض يتشرب من جوانبه الرطبة، فيتولد من هذه المجاوبة المعاونةَ، ومنها الانتظام، ومنه التناسب، ومنه الحسن والجمال الذاتي. وهذا السر من البلاغة يتلألأ من مجموع القرآن لا سيما في (الـم _ ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين) كما سمعتَه مع التنظير بقوله: (ولئن مسَّتهم نفحةٌ من عذاب ربك) .

المسألة الخامسة:

اعلم! ان غناء الكلام وثروته ووسعته هو انه كما أن أصل الكلام يفيد أصل المقصد؛ كذلك كيفياته وهيئاته ومستتبعاته تشير وترمز وتلوحالى لوازم الغرض وتوابعه وفروعه، فكأنما تتراءى طبقة بعد طبقة ومقاما خلف مقام. وان شئت مثالا تأمل في (واذا قيل لهم لاتفسدوا في الارض) الى آخره. و(واذا لقوا الذين آمنوا) الى آخره، على الوجه المفسَّر سابقا.

المسألة السادسة:

اعلم! ان المعاني المجتناة من خريطة الكلام المأخوذة المنقوشة "بفُوطُغْراف" التلفظ على أنواع مختلفة ومراتب متفاوتة. فبعضها كالهواء يُحسّ به ولايُرى.. وبعضها كالبخار يُرى ولا يُؤْخذ.. وبعضها كالماء يُؤخذ ولاينضبط.. وبعضها كالسبيكة ينضبط ولايتعين.. وبعضها كالدّرّ المنتظم والذهب المضروب يتشخص، ثم بتأثير الغرض والمقام قد يتصلب الهوائي. وقد تعتور على المعنى الواحد الحالات الثلاث. ألا ترى انه اذا أثر أمر خارجي في وجدانك يتهيج قلبُك؟ فيثير الحسيات فيتطاير معانٍ هوائية فيتولد ميولٌ، ثم يتحصل بعضها، ثم يتشكل من ذلك البعض قسم، ثم ينعقد من ذلك القسم بعض. ففي كل من هذه الطبقات يتوضع وينعقد البعض، ويبقى البعض الآخر معلّقا كمعلقية بعض الصوت عند تشكل الحروف، والتبن عند انعقاد الحبوب. فمن شأن البليغ ان يفيد بصريح الكلام ما تعلق به الغرضُ واقتضاه المقام، وطلبه المخاطب. ثم يحيل الطبقات الأُخر

- بمقدار نسبة درجة القرب من الغرض - على دلالة القيود، واشارة الفحوى، ورمز الكيفيات، وتلويح مستتبعات

التراكيب، وتلميح الأساليب، وإيماء أطوار المتكلم. ثم ان من تلك المعاني المعلقة معاني حرفية هوائية ليس لها ألفاظ مخصوصة، ولا لها وطن معين بل كالسيَّاح السيَّار؛ قد يستتر في كلمة وقد يتشربه كلام وقد يتداخل في قصة، فان عصرتَ تقطَّر. كالتحسر في (اِنِي وَضَعْتُها اُنْثى) والتأسف في (لَيْتَ الشَّبَابَ.. الخ). والاشتياق والتمدح والخطاب والاشارة والتألم والتحير والتعجب والتفاخر وغير ذلك. ثم ان شرط حسن المعاشرة بين تلك المعاني المتزاحمة تقسيم العناية والاهتمام على نسبة خدمتها للغرض الاساسيّ. وان شئت مثالاً لهذه المسألة فمن رأس السورة الى هنا مثال بيّن على الوجه المشروح سابقاً.

المسألة السابعة:

اعلم! ان الخيال المندمج في اسلوب لابد ان يتسنبل على نواة حقيقة، ويكون كالمرآة في ان ينعكس به - في المعنويات - القوانينُ والعلل المندرجة في سلسلة الخارجيات.

وفلسفة النحو التي هي المناسبات المذكورة في كتبه أيضاً من هذا القبيل؛ كما يقال: الرفع للفاعل لأن القوي يأخذ القوي. وقس عليه..

المسألة الثامنة:

اعلم! ان سيبويه نصّ على ان الحروف التي تعدد معانيها كـ "من" و "الى" و"الباء" وغيرها، أصل المعنى فيها واحد لايزول؛ لكن باعتبار المقام والغرض قد يتشرب معنى معلقاً، ويجذبه الى جوفه، فيصير المعنى الأصلي صورة واسلوباً لمسافره. وكذلك ان العارف بفقه اللغة اذا تأمل عَرف ان اللفظ المشترك في الأغلب معناه واحد، ثم بالمناسبات وقع تشبيهات.. ثم منها مجازات.. ثم منها حقائق عرفية.. ثم يتعدد. حتى ان اسم "العين" التى معناه الواحد البصر أو المنهل، يطلق على الشمس أيضاً بالرمز الى ان العالم العلويَّ ينظر الى العالم السفليِّ بها، او ان ماء الحياة الذي هو الضياء يسيل من ذلك المنبع في الجبل الأبيض المشرف وقس!..

المسألة التاسعة:

اعلم! ان أعلى مراتب البلاغة الذي يُعجِز الارادةَ الجزئية والفكر الشخصيّ والتصور البسيط: هو ان يحافظ ويراعي وينظر المتكلم دفعةً نسب قيود الكلام وروابط الكلمات وموازنة الجمل التي يُظهِر كلٌ مع الآخر نقشاً متسلسلاً الى النقش الأعظم. حتى كأن المتكلم استخدم عقولا الى عقله كالباني لقصر يضع الأحجار المتلونة بوضعية تحصل بها نقوشٌ غريبة من مناظرة وموازاة الكل مع الكل كـ"العين" في الخط المشترك بين "الخلفاء الراشدين". ومن اظهر مسائل هذه المسألة قوله تعالى: (الـم _ ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين) على ما سمعت سابقا..

وأيضاً من أسباب علوّ الكلام أن يكون كشجرة النسب يتسلسل متناسلا الى المقاصد التي تتدلى على المقام والغرض.. وأيضاً من أسباب رفعة طبقة الكلام أن يكون مستعداً لاستنباط كثير من الفروع والوجوه كقصة موسى على نبينا وعليه السلام.

المسألة العاشرة:

اعلم! ان سلاسة الكلام المنتجة للطافته وحُلْوه هو ان تكون المعاني والحسيات المندمجة فيه ممتزجة تتحد أو مختلفة تنتظم؛ لئلا تتشرب الجوانب قوّة الافادة والغرض، بل يجذب المركزُ القوّةَ من الأطراف.. وأيضاً من السلاسة ان يتعين المقصد.. وأيضاً منه ان يتظاهر ملتقى الأغراض.

المسألة الحادية عشرة:

اعلم! ان سلامة الكلام التي هي سبب صحته وقوّته هي: ان يكون الكلام بحيث يشير الى المبادئ والدلائل، ويرمز الى اللوازم والتوابع، وبقيود الموضوع والمحمول وكيفياتهما يومئ الى رد الاوهام ودفع الشبهات؛ كأن كل قيد جواب لسؤال مقدّر. وان شئت مثالا فعليك بفاتحة الكتاب.

المسألة الثانية عشرة:

اعلم! ان الأساليب على ثلاثة أنواع:

أحدها

 

الاسلوب المجرد، الذي لونه واحد، وخاصته الاختصار والسليقية والسلامة والاستقامة فهو أملس سوي، ومحل استعماله المعاملات والمحاورات والعلوم الآلية. وان شئت مثالا سلساً منه فعليك بكتب السيّد الجرجاني.

والثاني:

الاسلوب المزين، وخاصته التزيين والتنوير، وتهييج القلب بالتشويق أو التنفير. والمقام المناسب له الخطابيات كالمدح والذم وغيرهما والاقناعيات ونظائرهما. واذا تحرّيت المثال المزيّن فادخل في دلائل الاعجاز واسرار البلاغة ترَ فيهما جناناً مزينة.

والثالث:

الاسلوب العالي، وخاصته الشدة والقوّة والهيبة والعلوية الروحانية. ومقامه المناسب الإلهيات والأصول والحكمة. وإن شئت مثلا بيناً وتمثالاً معجِزاً فعليك بـ "القرآن" فان فيه ما لا عين رأت ولا خطر على قلب بليغ..

(انتهى الفصل بتلخيص

İŞÂRÂTÜ'L-İ'CAZ'DAN BELÂGATE DAİR TERCÜME METİN

Abdülmecid Nursî Ağabey İşârâtü'l-İ'câz'ı Arapçadan Türkçeye tercüme ederken, مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا... (Bakara Suresi, 17-20) âyetinin mukaddimesini tayyedip tercüme etmemiştir. Üstad Bediüzzaman Hazretleri o mukaddimede belâgati özetlediği için onu tercüme edip buraya koymayı münâsip gördük. Uzunca bir mukaddimedir:

(SÖZ Basım Yayın – İşârâtü'l-İ'câz – 481)

MUKADDİME

İ'lem eyyüheL-aziz İ'câz-ı Kurân'ın esası belâğat-ı nazmındadır. Belagat-ı nazmı ise iki kısımdır. Biri ziynet eşyası gibi, diğeri elbise gibi.

Birinci kısım, mensur incilere, menşur ziynete ve murassa nakşa benzer. Tahassul ettiği madeni ise, maksut olan nahvî ve fennî mânâları, sözlerin arasında-erimiş altını gümüş taşların arasına döker gibi-yerleştirmektir. Bu birinci nevin meyveleri olan letâifin beyanını fenn-i maâni ahdesine almıştır.

İkinci kısım ise, kıymetli bir libas, fâhir bir hulle gibidir. Mânâların kâmetine münasip üsluptan biçilir ve muhtelif parçalardan muntazam şekilde dikilir ki, tamamı mânânın veya kıssanın veya garazın kâmeti üzerine giydirilir. Bu kısmın ustası ve kefili, fenn-i beyandır.

Ve bu ikinci kısmın mühim meselelerinden birisi de temsildir. Kur'ân-ı Kerim temsili ekseriyetle kullanmış ve kullandığı temsil adedi bine baliğ olmuştur. Çünkü temsilde lâtif bir sır, âli bir hikmet vardır. Evet, temsille vehim akla mağlup olur, hayal fikre inkıyat etmeye mecbur olur, gaip hâzıra tahavvül eder, ma'kul mahsusa inkılap eder ve mânâ mücessem olur. Hem temsil sayesinde dağınık meseleleler cem olur, birbirine karışmış meseleler imtizaç eder, birbirinden farklı meseleler ittihat eder, birbirinden kopuk meseleler ittisal eder ve tek başına kalmış müdafaasız meseleler delillerle mücehhez olur.

Eğer tafsil istersen, Delâilü'l-İ'caz'ın sahibi olan Abdulkadir Cürcanî'nin "Esraru'l-Belâğâ"sında terennüm ettiklerini benimle beraber dinle:

Temsilin Yerleri ve Tesiri:

"İ'lem eyyühe'l-aziz! Âkillerin ittifak ettiği meselelerden birisi şudur: Temsil, mânâların akabinde geldiği veya ihtisarla tam yerinde zikredildiği ve mânâların aslî suretleri onun suretine nakledildiği zaman, o temsil mânâlara haşmet libası giydirir. Onları menkıbeye tahvil eder. Kadr u kıymetlerini âlî kılar. Nefisleri onlara celp ederken kuvvetlerine kuvvet katar. Kalpleri onlara dâvet eder. Onlara karşı gönüllerin en derin köşelerinde yatan alâkayı, aşk ve şevki tehyiç eder ve mizacın ikrah ve icbarını izale ederek kalplerin derununa onlarla ilgili muhabbet ve sevgi bahşeder.

"Eğer o mânâ bir medih ise, temsil sayesinde daha zarif, daha haşmetli olur. Nefislerdeki tesiri daha şiddetli ve daha büyük olur. İnsanı tepeden tırnağa ihtizaza getirir. Ülfeti daha çabuk temin eder. Ferah ve süruru daha çok celp eder. Methedileni daha üstün yapar. Methedene şefaatçi olur. Bahşiş ve ihsanları daha fazla celp eder. Dillerde daha çok dolaşır ve daha fazla zikredilir. Kalblerin alâkasına daha lâyık olur.

"Eğer o mânâ bir zem ise, temsil libasıyla teması daha acı, dağlaması daha yakıcı, sadmesi daha şiddetli, ifadesi daha keskin olur.

"Eğer o mânâ bir hüccet ise, temsil suretiyle burhanı daha nurlu, delili daha kâhir, beyanı daha bâhir olur.

"Eğer o mânâ bir iftihar ise, temsil sayesinde sahibinin gayesi daha yüksek, şerefi daha âli, lisanı daha şiddetli olur.

"Eğer o mânâ bir i'tizar ise, temsil kisvesiyle kalplere daha yakın, kalpler için daha câzip olur. Kin ve adavetin izalesi, gazap ateşinin sönmesi, zor düğümlerin çözülmesi daha kolay olur ve hoş bir teanuk husule gelir.

"Eğer o mânâ vaaz u nasihat ise, temsil sayesinde sadra en güzel şifa, fikre en güzel davetçi, ikaz ve zecirde en beliğ olur. Sis perdesini çabuk izale ederek gayeyi gösterir. Hastalığa, intikam illetine iyi gelir ve hastaya şifa verir.

"Evet, fenn-i kelâm ve aksamını teemmül eder ve bab ve şubelerini tetebbu edersen, hükmün böyle olduğunu görürsün." (Abdulkâhir Cürcanî)

Bu gelen âyetlerdeki delâil-i i'caz ve esrar-ı belâgatin, gelecek mukaddime ile münasebetleri olduğu için, onları burada zikrediyoruz.

Medih makamındaki temsile misâl: Sahabenin vasfı hakkında Kur'ân-ı Kerim şöyle buyuruyor:

وَمَثَلهُمْ فِي الْإِنْجِيلِ كَزَرْعٍ أَخْرَجَ شَطْئَهُ فَآزَرَهُ فَاسْتَغْلَظَ فَاسْتَوَى عَلَى سُوقِهِ يُعْجِبُ الزُّرَّاعَ (Fetih:29)

ve diğer emsâlini buna kıyas et.

Zem makamındaki misâller:

فَمَثَلهُ كَمَثَلِ الْكَلْبِ إِنْ تَحْمِلْ عَلَيْهِ يَلْهَثْ أَوْ تَتْرُكْهُ يَلْهَثْ (A'raf: 176)

ve

مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَيةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا (Cuma: 5)

 

ve

إِنَّا جَعَلْنَا فِي أَعْنَاقِهِمْ أَغْلَالًا فَهِيَ إِلَى الْأَذْقَانِ فَهُمْ مُقْمَحُونَ (Yâsîn: 8)

ve diğer âyetleri bunlara kıyasa et.

İhticac ve istidlal makamına dair misâller:

مَثَلُهُمْ كَمَثَلِ الَّذِي اسْتَوْقَدَ نَارًا (Bakara: 14)

ve

أَوْ كَصَيِّبٍ مِنَ السَّمَاءِ فِيهِ ظُلُمَاتٌ (Bakara: 19)

ila âhirihi ve

وَمَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا كَمَثَلِ الَّذِي يَنْعِقُ بِمَا لَا يَسْمَعُ إِلَّا دُعَاءً وَنِدَاءً (Bakara: 171)

ve

مَثَلُ الَّذِينَ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ أَوْلِيَاءَ كَمَثَلِ الْعَنْكَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَيْتًا (Ankebut: 41)

ve

أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَالَتْ أَوْدِيَةٌ بِقَدَرِهَا فَاحْتَمَلَ السَّيْلُ زَبَدًا رَابِيًا وَمِمَّا يُوقِدُونَ عَلَيْهِ فِي النَّارِ ابْتِغَاءَ حِلْيَةٍ أَوْ مَتَاعٍ زَبَدٌ مِثْلُهُ (Ra'd: 17)

ve

ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا رَجُلًا فِيهِ شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ وَرَجُلًا سَلَمًا لِرَجُلِ هَلْ يَسْتَوِيَانِ مَثَلًا (Zümer: 29)

ve diğer âyetleri bunlara kıyas et.

İftihar hakkındaki misâl: Cenâb-ı Hakkın azametini ve kemâlât-ı İlahiyesini beyân eden şu âyet-i kerimedir (Bu âyet her ne kadar iftihar diye isimlendirilmese de iftihara benziyor):

وَمَا قَدَرُوا اللهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَالْأَرْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ وَالسَّمَوَاتُ مَطْوِيَّاتٌ بِيَمِينِهِ سُبْحَانَهُ وَتَعَالَى عَمَّا يُشْرِكُونَ (Zümer: 67)

Diğerlerini buna kıyas et.

İtizar makamına dair misâl: Bu kısımla ilgili ehl-i bâtılı ilzam için onların özürlerine dair hikâyeler vardır. Mesela:

وَقَالُوا قُلُوبُنَا فِي أَكِنَّةٍ مِمَّا تَدْعُونَا إِلَيْهِ وَفِي آذَانِنَا وَقْرٌ وَمِنْ بَيْنِنَا وَبَيْنِكَ حِجَابٌ (Fussilet: 5)

Diğer âyetleri buna kıyas et.

Bu kısım hakkında şu şiiri de misâl olarak verebiliriz:

ö

لَا تَحْسَبُوا أَنَّ رَقْصِي بَيْنَكُمْ طَرَبٌ

فَالطَّيْرُ يَرْقُصُ مَذْبُوحًا مِنَ الْأَلَمِ

Vaaz ve nasihat hakkında temsilin misâlleri:

Evvela: Kur'ân-ı Kerim dünya nimetlerini bazı âyetlerde şöyle tavsif eder:

كَمَثَلِ غَيْثٍ أَعْجَبَ الْكُفَّارَ نَبَاتُهُ ثُمَ يَهِيجُ فَتَرَيهُ مُصْفَرًّا ثُمَّ يَكُونُ حُطَامًا (Hadîd: 20)

ve

أَلَمْ تَرَ أَنَّ اللهَ أَنْزَلَ مِنَ السَّمَاءِ مَاءً فَسَلَكَهُ يَنَابِيعَ فِي الْأَرْضِ ثُمَّ يُخْرِجُ بِهِ زَرْعًا مُخْتَلِفًا أَلْوَانُهُ (Zümer: 21)

 

ve

إِنَّا عَرَضْنَا الْأَمَانَةَ عَلَى السَّمَوَاتِ وَالْأَرْضِ وَالْجِبَالِ فَأَبَيْنَ أَنْ يَحْمِلْنَهَا وَأَشْفَقْنَ مِنْهَا وَحَمَلَهَا الْإِنْسَانُ إِنَّهُ كَانَ ظَلُومًا جَهُولاً (Ahzâb: 72)

ve

لَوْ أَنْزَلْنَا هَذَا الْقُرْآنَ عَلَى جَبَلٍ لَرَأَيْتَهُ خَاشِعًا مُتَصَدِّعًا مِنْ خَشْيَةِ اللهِ وَتِلْكَ الْأَمْثَالُ نَضْرِبُهَا لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ (Haşir: 21)

ve

فَمَا لَهُمْ عَنِ التَّذْكِرَةِ مُعْرِضِينَ * كَأَنَّهُمْ حُمُرٌ مُسْتَنْفِرَةٌ * فَرَّتْ مِنْ قَسْوَرَةٍ (Müddessir: 49-50-51)

ve

مَثَلُ الَّذِينَ يُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِي سَبِيلِ اللهِ كَمَثَلِ حَبَّةٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِي كُلِّ سُنْبُلَةٍ مِائَةُ حَبَّةٍ (Bakara: 261)

ve

كَمَثَلِ حَبَّةٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ... (Bakara: 265)

Sâniyen: Amel-i sâlihin ezâ ve riya ile boşa gittiğine dair misâller:

أَيَوَدُّ أَحَدُكُمْ أَنْ تَكُونَ لَهُ جَنَّةٌ مِنْ نَخِيلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِيهَا مِنْ كُلِّ الثَّمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْكِبَرُ وَلَهُ ذُرِّيَّةٌ ضُعَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْصَارٌ فِيهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ (Bakara: 266)

ve

مَثَلُ الَّذِينَ كَفَرُوا بِرَبِّهِمْ أَعْمَالُهُمْ كَرَمَادٍ اشْتَدَّتْ بِهِ الرِّيحُ فِي يَوْمٍ عَاصِفٍ لَا يَقْدِرُونَ مِمَّا كَسَبُوا عَلَى شَيْءٍ ذَلِكَ هُوَ الضَّلَالُ الْبَعِيدُ (İbrahim: 18)

Kelâmın tabakalarından olan tavsif makamına dair misâller:

ثُمَّ اسْتَوَى إِلَى السَّمَاءِ وَهِيَ دُخَانٌ فَقَالَ لَهَا وَلِلْأَرْضِ ائْتِيَا طَوْعًا أَوْ كَرْهًا قَالَتَا أَتَيْنَا طَائِعِينَ (Fussilet: 11)

ve

قِيلَ يَا أَرْضُ ابْلَعِي مَاءَكِ وَيَا سَمَاءُ أَقْلِعِي وَغِيضَ الْمَاءُ وَقُضِيَ الْأَمْرُ وَاسْتَوَتْ عَلَى الْجُودِيِّ وَقِيلَ بُعْدًا لِلْقَوْمِ الظَّالِمِينَ (Hud: 44)

ve

أَلَمْ تَرَ كَيْفَ ضَرَبَ اللهُ مَثَلًا كَلِمَةً طَيِّبَةً كَشَجَرَةٍ طَيِّبَةٍ أَصْلُهَا ثَابِتٌ وَفَرْعُهَا فِي السَّمَاءِ * تُؤْتِي أُكُلَهَا كُلَّ حِينٍ بِإِذْنِ رَبِّهَا... (İbrahim: 24-25)

ve

وَمَثَلُ كَلِمَةٍ خَبِيثَةٍ كَشَجَرَةٍ خَبِيثَةٍ اجْتُثَّتْ مِنْ فَوْقِ الْأَرْضِ مَالَهَا مِنْ قَرَارٍ (İbrahim: 26)

Şiirden de bu kısma şu misâl verilebilir:

وَاللَّيْلُ تَجْرِي الدَّرَارِي فِي مَجَرَّتِهِ

كَالرَّوْضِ تَطْفُو عَلَى نَهْرٍ أَزَاهِيرُهُ (İbnu Nebîhi'l-Mısrî'nin (H.619) Eyyubîleri medheden bir şiiridir.)

İ'lem eyyuhe'l-aziz! Bu temsilî âyetlerin her birinin mütenevvi tabakaları, mertebeleri, suretleri ve üslupları vardır. O tabaka, mertebe ve üslupların her biri, her bir âyetteki hakikat taifeleri için bir kefil ve bir dâmindir.

Mesela: eline gümüş beyazlığında, billur berraklığında şişeler aldın ve onları altın yaldızla tezyin ettin, sonra mücevheratla nakış nakış işledin, sonra onları (lamba gibi) nurlandırdın. Elbette onlarda tabakât-ı hüsün ve envâ-ı ziyneti müşahede edersin. Aynen öylede, bu âyetlerin her birindeki maksad-ı aslîden temsilî üslup canibindeki mutelif makamlara doğru işaretler akar, remizler uzanır. Sanki asl- maksat, muhtelif mertebelerin üzerinden geçmekle, onların her birinden bir renk ve bir hisse alır. Hattâ o kelimeler, birer cevâmiü'l-kelim, belki cem'u'l-cevâmi' olurlar.

***

Belagat Hakkında Bir Fasıl ve Bir Mukaddime

İ'lem eyyühe'l-aziz! Mütekellim, mânâyı ifade ettikten sonra delil vasıtasıyla aklı ikna ettiği gibi; temsilin suretleri vasıtasıyla da vicdana birçok hissiyatı ilkâ eder. Kalpteki meyli veya nefreti tahrik ederek onu kabule müheyya eder. Demek kelâm-ı beliğ, akıl ve vicdanın beraberce istifade ettiği kelamdır. Akla nüfuz ettiği gibi, vicdana da takattur eder.

Evet, bu iki vechin kefili, temsildir. Çünkü temsil, kıyası tazammun eder. Ve "mümessel-bih"te mündemiç olan kanun, "mümessel"in aynasında inikas ettiği için söz müdellel bir dava gibi olur. Halkının rahatı için belâlara göğüs geren reisler hakkında söylenen şu söz gibi: "Yüce dağ, kar ve buz meşakkatine tahammül eder; bu sayede onun altında nice vadiler yeşerir."

Hem, temsilin esası teşbihtir. Teşbihin şe'ni nefret veya rağbet veya meyelân veya kerahiyet veya hayret veya heybet hislerini tahrik etmesidir. Binaenaleyh, bazen tazim, bazen tahkir, bazen tergib, bazen tenfir, bazen tevşih, bazen tezyin, bazen taltif gibi şeyler için istimal edilir. Demek, temsilî üslubun suretiyle vicdan ikaz edilir, bir meyil veya bir nefret ile hisler intibaha getirilir.

Hem, temsile ihtiyaç hissettiren şeylerden birisi mânânın derinlik ve inceliğidir. Çünkü o mânâlar temsille tezâhür eder. Diğeri, maksadın parça parça ve dağınık olmasıdır. Zira o parçalar temsil vasıtasıyla birbirine bağlanır. İşte Kur'ân-ı Kerimin müteşabihatı birinci kısımdandır. Evet, ehl-i tahkikin yanında o müteşabihat, temsilât-ı âliye nevindendir ve hakaik-i mahzânın ve makulât-ı sırfenin üsluplarıdır.

Çünkü ekseriyetle avam hakikatlere ancak hayalî suretlerle sahip olabilir ve makuât-ı sırfeyi ancak temsilî üsluplarla fehmedebilirler. O halde avamın zihinlerinde ünsiyet husule gelmesi ve fehimlerine murat edilimesi için استوى على العرش gibi müteşabihata mutlaka lüzum vardır.

Hem sonra eskiden ben, belâgatin üssülesasını, i'caz-i Kur'ân'ın beyanı için bir mukaddeme olarak on iki mesele şeklinde istihraç etmiştim. Onların her birisi hakikatlerin nir haytıtır. Bu temsilî âyetleri burada umumen bahsettiğimizden, o on iki meselenin hülasasını zikretmek münasiptir. Vebillahi't-tevfik deyip başlıyoruz:

Birinci Mesele:

Nakş-ı belâgatin menşei, nazm-ı maânîdir. Lâfızperest mutasallıfların icra ettiği gibi, nazm-ı lâfız değildir. Abdulkahir-i Cürcânî, "Delailü'l-İ'câz" ve "Esrarü'l-Belâğa"da yüzden fazla sayfayı onların münazarasına hasretmiştir. Zira bu münazaraya kadar hubb-u lâfız onlarda müzmin bir hastalık hâline gelmişti.

Nazm-ı maânî, kelimeler arasına nahvî mânâların yerleştirilmesinden ibarettir. Yani garip nakışları elde etmek için harfî (tâlî) mânâları kelimeler arasında eritmektir.

İm'ân-ı nazarla bakıldığında görülür ki, efkâr ve hissiyatın mecrâ-yı tabiîsi nazm-ı maânîdir. Nazm-ı maânî ise kavânîn-i mantıkla müşeyyedir. Mantığın üslubu ise, fikir onunla hakikatlere teselsül ederek ulaşır. Hakikatlere ulaşan fikir ise, dekâik-i mâhiyata ve nisbetlerine nüfuz eder. Mahiyatın nisbetleri ise, nizam-ı ekmelin rabıtalarıdır, bağlarıdır. Nizam-ı ekmel de , her bir hüsnün menbaı olan hüsn-ü mücerredin sadefidir. Hüsn-ü mücerret ise, letâif ve mezâyâ denilen belâgat çiçeklerinin cennetidir. O çiçekli cennet ise, fıtrata perestiş eden ve büleğa denilen bülbüllerin tecevvül ve tenezzüh ettikleri yerdir. Bülbüllerin tatlı ve lâtif nağamâtı da, nazm-ı maânînin borularından intişar eden ruhanî sedânın takti'inden mütevellittir.

Elhasıl: Sâni'in fasih ve beliğ olarak inşa ve inşad ettiği kâinat belâgatin şahikasındadır. Onun her bir sureti ve her bir nev'i -içinde mündemiç olan nizamın şahadetiyle-kudret'in mu'cizelerinden bir mu'cizedir. Binaenaleyh sözün seviyesi, vakide câri olan keyfiyetin seviyesinde olur ve nazmı onun nizamına tetabuk ederse, cezâlet bütün cevânibiyle husule gelir. Aksi halde lâfzın nazmına müteveccih olsa, sanki çorak bir yere ve aldatıcı bir serap içine düşmüş gibi, tasannu ve riyanın içine düşer.

Tabiat-ı belâgatten inhirafın sırrı şudur: Acemler, saltanat-ı Arabın cazibesiyle müncezip ve müsta'reb olduğundan san'at-ı lâfız onların yanında ehemmiyet kesp etti. Ve Araplarla olan ihtilâtları neticesinde Kur'ân-ı Kerimin belâgatinin esası ve onun ma'kes-i esâlibinin televvünü olan Mudârî kelamın melekesi ifsat oldu. Zira o melekenin madeni –acemlerin hisleri ve mizaçları değil- ancak kavm-i Mudar'ın hisdleri ve mizaçlarıdır. Binaenaleyh, hubb-u lâfız muteahhirînin ekseriyetini heveslendirip meşgu etmiştir.

Zeyl:

Lâfzın tezyini, ancak tabiat-ı mânâ iktiza ettiği zaman bir ziynet olur. Suret-i mânânın şaşaası, ancak meâl ona izin verdiği zaman mânâ için bir haşmet olur. Tenvir-i üslup, ancak maksudun istidadı üsluba muavenet ettiği zaman bir cezalet olur. Letafet-i teşbih, ancak maksudun münasebeti üzerine tesis edildiği ve matlup da o letafetten razı olduğu zaman bir belâgat olur. Hayalin azamet ve cevelânı, hakikati incitmediği ve onu istiskal etmediği ve onun üzerine sümbül verip ona bir misâl olduğu zaman belâgate dâhil olur. Bu şartlara dair câmî misâller görmek istersen, temsille alâkalı mezkur âyetlere bakabilirsin.

İkinci mesele:

Kelâmda sihr-i beyânî tecellî ettiği zaman â'razlar cevherlere, mânâlar cisimlere, cemâdât zîervaha ve nebâtat ukalâya inkılâp eder. Aralarına mükâleme ve mubahaseyi atmakla ya adavete veya muhabbete isal eder ve hayâlin nazarında cemâdat raks eder. Buna bir misâl istersen şu beyte gir:

يُنَاجِينِي الإِخْلَافُ مِنْ تَحْتِ مَطْلِهِ

فَتَخْتَصِمُ الآمَالُ وَالْيَأْسُ فِي صَدْرِي (İbnü'l-Mu'tez, Delâilü'l-İ'câz, s:61)

Yani "Mumâtalâ-i hak perdesi altında hulfü'l-va'd benimle konuşuyor. Der: Aldanma! Onun için, sînemde ümitlerim yeis ile kavgaya başladılar; o mütezelzil hane olan sadrımı harap ediyorlar."

Veyahut yerin yağmurla muaşaka ve şekvâsını dinle. İşte:

تَشَكىَّ الْأَرْضُ غَيْبَتَهُ إِلَيْهِ

وَتَرْشُفُ مَاءَهُ رَشْفَ الرُّضَابَ (Mütenebbi'nin Divanı, 1:263)

Yani, "Arz, yağmurun geç gelmesini ona teşekkî eder. Mahbubun ağız suyu gibi suyunu emer."

Bu güzel suret, geciken yağmurla bulaşan kurak toprağın vız vız gibi bir sesi çıkartmasıyla sümbül vermiştir.

Evet, her bir hayalde bu misâl gibi bir dane-i hakikat bulunmak şarttır. Ve her mecaz şişesi içinde bir sirac-ı hakikat bulunmalıdır. Yoksa hayalî belâgat, kökü olmayan bir hurafe olur ve hayretten başka hiçbir fayda vermez.

Üçüncü Mesele:

Kelâmın kemâli ve camâli ve beyânının libası üslup iledir. Üslup ise, hakikatlerin suretidir ve temsilî istiarenin kıt'alarından alınmış kalıb-ı meânîdir. Sanki o kıt'alar, "Meyve" lâfzının meyve bahçesini, "Mübareze" lâfzının meydan-ı harbi göstermeasi gibi, birer hayalî sinematograftır.

Hem temsiller, eşya mabeynindeki münasebetlerin ve nizam-ı kâinattaki in'ikasatın sırrı üzerine müessestir. Ve her bir iş bir şeyleri hatırlatır. Meselâ, hilâlin Süreyyâ'da görünmesiyle, medar-ı maişetlerin en mühimmi hurma ağacı olan sahra insanının zihninde, hurma ağacından sarkan bir salkımın eskimiş ve takavvus etmiş beyaz bir dalı hatıra getirir. Nitekim Kur'ân-ı Kerimde bu temsil حَتَّى عَادَ كَالْعُرْجُونِ القَدِيمِ şeklinde tasvir edilmiştir.

Temsil üslubunun faydası şudur: Mezkur âyetlerde olduğu gibi, mütekellim, temsilî istiareler vasıtasıyla derinlerde olan kökleri izhar eder ve müteferrik mânalara îsal eder. Ve muhatap onun bir tarafına elini koyduğu zaman, geri kalan kısmını kendisine çekmeye muvaffak olur ve ittisalin vasıtasıyla ona intikal eder. Demek mütekellim, üslubun bir köşesini muhataba gösterse, muhatap tedricen –velev bir derece karanlık olsada- tamamını görebilir. Binaenaleyh, beliğ kelâmın tavsifinde bir mücevheratının, "Beliğ kelâm, fikrin delik açtığı şeydir." ve bir meyhanecinin, "İlim çömleğinde pişirilen şeydir." ve bir devecinin "Yularından tutup mânâ ağılında yatırdığı şeydir." dediklerini işiten kimse, onların meşgul oldukları san'atın mülâhazasıyla maksadın tamamına intikal eder.

Üslubun teşekkülü hususundaki hikmet ise şudur: Mütekellim iradesiyle seslenip kalbin karanlık köşelerinde yatan mânâları uyandırdığında, sanki o mânâlar çıplak, yalın ayak çıktıklarından hayale girerler. Ve o hayal hazinesinde buldukları san'at veya tegavvul veya ülfet veya ihtiyaç sebebiyle tevellüd etmiş olan hazır suretler giyerler. Lâakal başlarına onlardan bir yazmayı sarar veya bir renkle boyanırlar. Kitapları dibacelerindeki "Beraatü'l- İstihlal" diye tabir edilen ifade-i maksatta gayet beliğ olan mukaddimeler, bu meselenin en zâhir misâlleridir.

Hem şunu unutma ki, kelâmın üslubu, Kur'ân-ı Kerimin üsluplarında olduğu gibi, bazen muhatabın hayaline göre olur.

Hem meratib-i üslup mütefavittir. Bazısı nesîmden daha lâtif ve daha rakiktir. Estiği zaman kelâmın hey'etlerine remzeder. Bazısı desais-i harbiyeden daha mesturdur. Ancak harp hususunda dâhi olanlar onu istişmam edebilir. Meselâ, Yâsîn Suresinde

مَنْ يُحْيِي العِظَامَ وَهِيَ رَمِيم şive-i ifadeden, Zemahşerî مَنْ يَبْرُزُ إلى المَيْدَان üslubunu istişmam etmiştir.

Şayet istersen mezkur âyetleri teemmül et!

Onlarda bu mesâilin mısdâkını en lâtif veçhiyle görürsün. Yine istersen İmam-ı Busayrî'ye git, gör:

وَاسْتَفْرِغِ الدَمْعَ مِنْ عَيْنِ قَدِ امَتَلَأَتْ

مِن المَحَارِمِ وَالْزَمْ حِمْيَةَ النَّدَمِ

Nasıl bir hâkîm üslubuyla reçetesini yazmış ve حمية (perhiz) lafzıyla bu üsluba remzetmiştir.

Veya Hüdhüd-ü Süleymanı dinle. Nasıl şu sözüyle kendi hendesesine imada bulunmuş:

أَلَّاَ يَسْجُدُوا لِله الَّذِي يُخْرِجُ الخَبْءَ في السَمواتِ وَالأَرضِ (Neml: 25)

Yani, "Bir kavme rast geldim. Zemin ve âsumandan mahfiyatı çıkaran Allah'a secde etmiyorlar…"

Dördüncü Mesele:

İ'lem eyyuhe'l-aziz! Kelâmın eczâsı şu gelen düstura mısdak olursa ancak o zaman kelâm kuvvet ve kudret sahibi olur.

عِبَارَاتُنَا شَتَّى وحُسْنُك وَاحِدٌ

وكُلٌّ إِلَى ذَاكَ الجَمَالِ يُشِيرُ

Evet, kelâmın kuyudatı, nazmın ve hey'eti birbirine cevap vermeli ve her biri diğerinin elinden tutup muavenet etmeli, umumen karınca kaderince, asıl garaz-ı küllîye hususî semerâtıyla beraber işaret etmelidir. Garaz-ı müşterek, etrafından suyu çeken bir havuz gibi olmalıdır. Bu tecavübden muavenet, muavenetten intizam, intizamdan tenasüp ve tenasüpten de hüsün ve cemâl-i zatî doğar. Belâgatin bu sırrı Kur'ân'ın mecmuunda, hususan,

الم * ذَلكَ الكِتابُ لاَرَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (Bakara: 1-2) parlıyor. Surenin başında işittiğin,

وَلَئِنْ مَسَّتْهُمْ نَفْحَةٌ مِنْ عَذَابِ رَبِّكَ (Enbiya: 46) âyetinde ve benzerlerinde olduğu gibi.

Beşinci Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Kelâmın gınası, servet ve vüs'ati şöyle olur: Nasıl ki kelâmın aslı, asıl maksadı gösterir. Öyle de, keyfiyatı, hey'atı ve müstetbeâtı da garazın levâzımâtını, tevâbiini ve füruunu işaretle, remizle ve telvihle göstermelidir. Öyle ki, bir tabakadan sonra başka bir tabaka ve bir makamın arkasında başka bir makam arz-ı endam etmeli. Buna bir misâl istersen daha önce tefsir edildiği vecihle şu âyetleri teemmül et:

وَإِذَا قِيلَ لَهُمْ لَا تُفْسِدُوا فِي الْأَرْضِ...إِلَخْ (Bakara: 11)

ve

وَإِذَا لَقُوا الَّذِين آمَنُوا...إِلَخْ (Bakara: 14)

 Altıncı Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Telâffuz fotoğrafıyla alınmış kelâm haritasından istihsal edilen mânânın muhtelif envaı ve mütefavit meratibi vardır. O mânâların bazısı hava gibidir, hissedilir, fakat görünmez. Bazısı buhar gibidir, görünür, fakat elle tutulmaz. Bazısı su gibidir, elle alınır, fakat zapt altına alınmaz. Bazısı sebike gibidir, zapt altına alınır, fakat bir taayyün, bir suret verilmez. Bazısı da muntazam inciye ve meskuk altına benzer, teşahhus eder ve bir suret veilir.

Sonra, garaz ve makamın tesiriyle bazen hevaî olanı tasallub eder. Bazen üç hâl bir mânâ üzerinde müdavelede bulunur.

Görmez misin ki, bir emr-i haricînin senin vicdanına yaptığı tesirle kalbin heyecana gelir. Hissiyat havalanmaya; hevâî mânâlar da uçuşmaya başlar. Ondan da müyulat tevellüd eder. Sonra ondan bazısı tahassul eder. Sonra o tahassul edenden bir kısım teşekkül eder. Sonra o teşekkül edenden de bazısı in'ikad ve incimad eder.

Bu tabakaların her birinde bir kısmı in'ikad eder, sübut bulur. Diğer kısmı, harflerin teşekkülü esnasında bazı seslerin muallâkıyeti veya hububattaki tanelerin teşekkülü esnasında onları saran yaprakların muallâkıyeti gibi muallâk olarak kalır. Binaenaleyh, beliğ olanın şe'nindendir ki, garazın taalluk ettiği ve makamın iktiza ettiği ve muhatabın

Talep ettiği şeyi kelâmın sarahatiyle ifade etsin. Sonra diğer tabakaları da, garaza yakınlık dereceleri nispetinde bir miktarla, kayıtların delâletine, fehvânın işaretine, keyfiyâtın remzine, müstetbeâtü't-terâkîbin telvihine, esâlibin telmihine ve atvâr-ı mütekellimin îmâsına havale etsin.

Sonra o muallak olan mânâlar harfî (tâlî) ve hevâîdirler. Onlar için mahsus bir elfaz yoktur ve muayyen bir vatanda bulunmaz. Belki o mânâlar, seyyar seyyahlar gibi bazen bir kelime içinde gizlenir. Bazen bir kelâm tarafından emilip içilir. Bazen de bir kıssanın içine karışır. Eğer onları sıksan,

إِنِي وَضَعْتُهَا أُنْثَى 'da damlayan tahassür ve

لَيْتَ الشَبَابَ...الخ 'de damlayan teessür gibi, temeddüh, hitap, işaret, teellüm, tahayyür, taaccüp, tefahür ve saire takattür eder.

Sonra bu maâni-i mütezahime arasındaki hüsn-ü muaşeretin şartı, inayet ve ihtimamın, esas garaza hizmeti nispetinde taksim edilmesidir. Bı meseleye misâl istersen, surenin başından kadar olan kısım, sâbık şerhlerde geçtiği vecihle bir misâl-i beyindir.

Yedinci Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Üslup içinde mündemiç olan hayalin hakikat danelei üzerinde sümbül vermesi şart olduğu gibi; hariciyâtın silsilesinde münderiç olan kanun ve illetlerin mâneviyatta temessül etmesi hususunda da hayalin ayna gibi olması şarttır.

Kütüb-ü nahviyede mezkur münasebetlerin işlendiği "nahiv felsefesi" de bu kabildendir. Meselâ denilir: Ref' failindir. Çünkü kavî kavîyi alır. Düğerlerini buna kıyas et.

Sekizinci Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Sîbeveyh, مِنْ – إِلَى – ب harfleri ve arkadaşları gibi mânâları alı bir olduğunu ve onun zâil olamayacağı hususunu tayin ve tahdit etmiştir. Lâkin makam ve garaza göre bazen o mânâ muallak bir mânâyı teşerrüb edip içine celp eder. Dolayısıyla lâfzın asıl sahibi o mânâ misafirine bir suret ve bir üslup olur.

Keza lisan fıkhının ârifi teemmül edince bilir ki, lâfz-ı müşterekin ekseriyetle mânâsı birdir. Daha sonra muhtelif münasebetler sebebiyle teşbihler vuku bulur. Sonra o teşbihlerden mecazlar hâsıl olur. Sonra o mecazlardan örfî hakikatler doğar. Sonra o örfî hakikatlerden başka şeyler meydana gelir ve hâkeza. Böylece o bir mânâ taaddüd eder. Meselâ, "ayn" isminin tek mânâsı vardır –ki o da basar veya su kaynağıdır- sonra güneşe de ıtlak olunmuştur. Bu ıtlaktaki remiz şudur: Âlem-i ulvî onumla âlem-i süflîye bakar veya mâ-i hayat olan ziya; o muazzam beyaz dağdaki menba'dan akıp gelir.

Başkalarını buna kıyas et.

Dokuzuncu Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! İrade-i cüz'iyeyi, fikr-i şahsîyi ve tasavvur-u basiti âciz bırakan belâgatin en yüksek tabakası şudur:

Mütekellim, kuyud-u kelâmın nispetlerine, kelimelerin irtibatlarına ve cümlelerin muvazenelerine muhît bir nazarla bakmalı ve onların hepsine birden riayet edip heyet-i umumiyelerini muhafaza etmelidir ki, her biri diğeriyle beraber, nakş-ı âzama vâsıl olan bir müteselsil nakış izhar etsin. Hattâ mütekellim, sanki onda bir çok aklı, kendi aklının muavinleri olarak istihdam etmiş de o netice hâsıl olmıştur. Bir sarayın ustası gibi; renkli taşları yerlerine öyle bir vaziyette yerleştirir ki, her birinin diğer hepsiyle beraber münazara ve muavenesinden –Hulefâ-i Raşidinin yazılı olduğu müşterek hattaki "ayın" harfi misâli- garip nakışlar husule gelir. Bu meselenin en zâhir misâllerinden birisi, bu surenin başında işittiğin vecihle, şu âyet-i kerimedir:

الم * ذَلِكَ الْكِتابُ لاَرَيْبَ فِيهِ هُدًى لِلْمُتَّقِينَ (Bakara: 1-2)

Keza, ulviyet-i kelâmın esbabından birisi de, kelâmın, nesep ağacı gibi, makam ve garaz üzerine tedelli eden maksatlara müteveccih olarak tenasülen teselsül etmesidir.

Ve kezâ, tabaka-i kelâmın rif'at sebeplerinden birisi de, onun, kıssa-i Musa (a.s.) gibi, bir çok füru ve vücuhun istinbat edilmesine müsait olmasıdır.

Onuncu Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Kelâmın letâfet ve halâvetini netice veren selâseti ise şudur: Kelâmın içinde mündemiç olan maânî ve hissiyat, ya mümteziç olarak ittihat etmeli veya muhtelif olarak intizam altına girmelidir. Tâ ki cevânib, ifade ve garazın kuvvetini teşerrüb etmesin. Bilakis merkez, etraftan kuvveti celp etsin.

On Birinci Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Sözün sıhhat ve kuvvetine sebep olan selâmeti de şudur: Kelâm mebâdi ve delâile işaret etmeli ve levâzım ve tevâbia remzen bakmalı ve mevzu ve mahmulün ve keyfiyetlerinin kayıtlarıyla evhâmın reddine ve şübehâtın def'ine imâ etmeli. Sanki her bir kayıt mukadder bir sualin cevabı gibi olmalıdır. Şayet buna bir misâl istersen, Fatihatü'l-Kitabı teemmül et!

On İkinci Mesele:

İ'lem eyyühe'l-aziz! Esâlib üç nevidir:

Birincisi: Üslub-u mücerrettir ve tek rengi vardır. Bu kısmın hassası, ihtisar, selika, selamet ve istikamettir ki; vasat ve leyin bir üsluptur. İstimal edildiği yerleri, muamelât, muhaverât ve ulum-u âliyedir ((آلِيَةْ. Buna selis bir misâl istersen Seyyid Cürcânî'nin kitaplarını teemmül et.

İkincisi: Üslub-u müzeyyendir. Bu kısmın hassası da; tezyin ve tenvirdir ve teşvik ve tenfirle kalbi heyecana getirmektir. Bunun münasip makamı ise, medih, zem ve saire gibi hitabiyat ile iknaiyat ve bu ikisinin benzerleridir. Eğer buna müzeyyen bir misâl istersen, "Delâilü'l-İ'caz" ve "Esrarü'l-Belağa" kitaplarına gir, onlarda müzeyyen bahçeler müşahede edersin.

Üçüncüsü: Üslub-u âlîdir. Bu kısmın hassası ise; kudret, kuvvet, heybet ve ruhanî ulviyettir. Bu üslubun makamı da, ilahiyat, usul ve hikmettir. Şayet buna açık bir misâl ve mu'ciz bir timsal istersen, Kur'ân'ı teemmül et! Çünkü onda ne göz görmüş ne de bir edibin kalbine hutur etmiş âlî üsluplar vardır.

(Mukaddime muhtasaran burada bitti.)

-Devam edecek-

 

 

 

 

Bu yazıya yorum yazın


Not: Yanında (*) işareti olanlar zorunlu alanlardır.

Bu yazıya gelen yorumlar.

Ayetullah TAŞ, 2012-10-20 13:33:44

Allah hocamızın çalışmalarını daim eylesin Allah kendisinden razı olsun

Bu yoruma katılıyor musunuz ?

KAR TANESİ, 2011-12-28 14:12:55

benim bildiğim kadarıylaya mardine bağlı ömerli ilçesinin kayabalı kermete köyünün imamı seydaye muhammed siraç öncü buda adını ordan mı almış. kendileri vefat etti. 14 yıl önce. şuan oğlu imamlığı sürdürmekte . yada muhammed siracı tanıyormuydu acaba:) bunlar gerçekten bende merak oluşturdu:) köy imamı demiş ama bu hangi köy imamı

Bu yoruma katılıyor musunuz ?

Deniz Ö. Öztürk, 2011-10-17 13:51:59

İyi Günler, Üstad'ın talebeleri her biri kendi içinde derin ve dışarıda da anlaşılamayacak derecede de büyükler.Ve ayrıca Peygamber Efendimiz(Sallallahü aleyhi ve sellem)'in yolunda gittkleri gibi O'nun yaptığı gibi bir şeyi fazla biriktirmezlerdi.Ondan bilim yapan insanların bir fazla yüküdür devamlı kitap biriktirmek.Bilmezler ki onun da bir zekatı var(dı).En azından az yükle daha hızlı koşulabilirdi.Selamlar.

Bu yoruma katılıyor musunuz ?

enver es_sasoni, 2011-07-20 09:01:49

hocamızın isabet ettiği bu çalışma ile risale_i nur\\\'un ilmi derecesi gözler önüne serilmiştir.

Bu yoruma katılıyor musunuz ?

DİĞER YAZILAR

SAHABE DÖNEMİ İHTİLAFLARINDAN SÖZ ETMEK

SAHABE DÖNEMİ İHTİLAFLARINDAN SÖZ ETMEK

Ehl-i Sünnet âlimleri ihtiyaç olmadıkça Sahabe arasında baş gösteren anlaşmazlıklardan uza

“EHL-İ SÜNNET”İN ANLAMI ve KAPSAMI

“EHL-İ SÜNNET”İN ANLAMI ve KAPSAMI

Ehl-i Sünnet kavramı temelde "alem" yani belli bir fırkanın özel ismi ve ünvanı değildir. An

GÜVENİLİRLİK BAKIMINDAN İSLAM TARİHÇİLERİ

GÜVENİLİRLİK BAKIMINDAN İSLAM TARİHÇİLERİ

Aktardıkları bilgilere göre tarihçileri birkaç grupta değerlendirmek mümkündür: 1. Grup: G

İSLAM TARİHİ ESERLERİNİ DEĞERLENDİRMEDE ÖLÇÜLER

İSLAM TARİHİ ESERLERİNİ DEĞERLENDİRMEDE ÖLÇÜLER

Burada, İslâm ulemasının önde gelenleri ve muhakkik âlimler tarafından tesbit edilen ve İsl

İNSAN HÜRRİYETİ VE BEŞ TEMEL HAK

İNSAN HÜRRİYETİ VE BEŞ TEMEL HAK

Sosyal bir varlık olan insanoğlunun, topluluk olarak yaşaması, fıtratının bir gereğidir. Fer

MAĞDUR PADİŞAH: SULTAN İBRAHİM-2

MAĞDUR PADİŞAH: SULTAN İBRAHİM-2

Sultan İbrahim tahta çıkar çıkmaz başta Koçi Bey olmak üzere musâhipleri (özel danışmanl

MAĞDUR PADİŞAH: SULTAN İBRAHİM-1

MAĞDUR PADİŞAH: SULTAN İBRAHİM-1

Anadolu topraklarının bizlere vatan haline gelmesinde hizmeti geçmiş büyük tarihî şahsiyetle

PEYGAMBERLERİN MASÛM OLUŞU

PEYGAMBERLERİN MASÛM OLUŞU

Peygamberlerin masumiyeti konusu, çok yönlü bir konudur. Burada bizi ilgilendiren husus, peygambe

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-6

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-6

g. Ebu Hüreyre'nin Para Karşılığında Emevî Taraftarlığı ve Ali Aleyhtarlığı Yaptığı

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-5

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-5

e. Namazı Ali'nin Arkasında Yemeği Muaviyenin Sofrasında Yediği İddiası Ebu Hüreyre aleyhin

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-4

EBU HÜREYRE'YE YÖNELTİLEN ELEŞTİRİLER-4

Sahabenin ve Bu Cümleden Olarak Hz. Aişe'nin Onun Rivayetlerini İhtiyatla Karşıladığı İddia

"Ey inananlar! Rabbinizden korkun.Çünkü kıyametin saatinin depremi cidden korkunç bir şeydir.”

Hac:1

GÜNÜN HADİSİ

Hiç bir vâli yoktur ki, o, müslüman ahâli üzerinde icrâ-yı velâyet ederken zulüm ederek ölür, muhakkak Allah Cennet kokusunu ona haram kılacaktır.

Ma'kıl İbn-i Yesâr (r.a)'dan rivayet olunur.

TARİHTE BU HAFTA

*Cumhuriyet'in ilanı(29 Ekim 1923) *Sütçü İmam Maraş'ta direnişi başlattı(31 Ekim 1919) *I.Dünya Harbine girdik(1 Kasım 1914) *İmam-ı Rabbani Hz.lerinin İrtihali(2 Kasım 1624) *Hz.Ömer(r.a.)'in Şehadeti(3 Kasım 644)

ANKET

Sitemizle nasıl tanıştınız?

Yükleniyor...

SİTE HARİTASI