Hazırlayan: Dr. Ali Pekcan

DİB. Konya-Selçuk İhtisas Merkezi

Ä°SLÂM FIKHINA GÖRE ÅžARÄ°Ä°N AMACI YÃœKSEK Ä°NSANÄ° DEÄžERLERÄ° KORUMAKTIR⁽¹⁾ 

İslâm, insanın mutlu olmasını sağlamak amacıyla çeşitli hükümler koymuştur. Hükümleri vaz' ederken mutlaka insanın yararına olmak üzere birtakım gaye ve hedefleri gözetmiş, gerekçesiz ve amaçsız hiçbir hüküm bina etmemiştir.

İslâm hukuk literatüründe, kanun koyucunun, vaz' ettiği hükümlerde gözettiği bu hedef ve gayelere "Makâsıdu'ş-Şerîa" denilmektedir. Biz bu yazımızda, İslam hukuk bilginlerince, zarûrî (zorunlu), hâcî (gerekli) ve tahsînî (tamamlayıcı) diye üç kategoride ele alınan makâsıd düşüncesinin ana ekseni sayılan zarûriyyât düzeyindeki tümel değerleri kısaca açıklayacak bu esasların İslâm dinini de aşan evrensel bir nitelik taşıyıp taşımadığını değerlendireceğiz. 

I. ZARÛRİYYÂT HAKKINDA GENEL BİLGİLER

 "Zarûriyyât" diye bilinen, insanın kendisine zarûret derecesinde ihtiyaç duyduÄŸu maslahatlar, maslahatların en önemli ve vazgeçilmez kısmını oluÅŸtururlar.⁽²⁾ Tahir b. Aşûr ise zarûriyyât'ı ÅŸu ÅŸekilde tarif eder:

"Zarûrî maslahatlar: ÇiÄŸnenmeleriyle, var olan düzenin saÄŸlanamayacağı ÅŸekilde, ümmetin birey ve toplum olarak, elde edebilmesine zorunlu olarak ihtiyaç duydukları yararlardır. Öyle ki bu maslahatlar ortadan kaldırıldığında, ümmetin hali bozulmaya ve dağılmaya yüz tutar." ⁽³⁾

 'Zarûriyyât' dediğimiz beş unsurun tespitinde ise, hem istikrâ yöntemi kullanılmış hem de bu beş ilkeyi bir arada ya da ayrı ayrı bir biçimde zikreden Kitap ve Sünnet nasslarından söz edilmiştir. Burada biz sırasıyla, Kur'ân ve Sünnet'te bu beş unsurun tamamına yer verdiği belirtilen âyet ve hadislerle bunlarla ilgili yorumlara değinecek, daha sonra istikrâ (tümevarım) yönteminin rolünden, en son olarak ta diğer dinî ve ahlâkî öğretilerde 'beş unsur' nasıl yer almıştır, bunlardan bahsedeceğiz.

1. Kur'an-ı Kerim'de Zarûriyyât⁽⁴⁾

Bazı usûl bilginleri⁽⁵⁾, zarûriyyât'a iÅŸaret eden âyetin, Peygamber Efendimizin, Ashabından bey'at alırken onlarla bir takım ilkelere baÄŸlı kalacaklarına dair söz aldığından bahseden bey'at âyeti olduÄŸunu söylemiÅŸlerdir.

"Ey Peygamber! Ä°nanmış kadınlar, Allah'a hiçbir ÅŸeyi ortak koÅŸmamak, hırsızlık yapmamak, zina etmemek, çocuklarını öldürmemek, elleriyle ayakları arasında bir iftira uydurup getirmemek, iyi iÅŸi iÅŸlemekte sana karşı gelmemek hususunda sana bey'at etmeye geldikleri zaman, bey'atlarını kabul et!..."⁽⁶⁾

Âyetteki 'bey'at' yapılan unsurlara baktığımızda beş temel zarûrî ilkeden "aklın korunması" dışında dört zarûrî esası içine aldığını görüyoruz. Bunlar:

a. Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmamak. (din'in korunması),

b. Hırsızlık yapmamak. (mal'ın korunması),

c. Zinâ etmemek. (neslin korunması),

d. Çocuklarını öldürmemek. (hayatın korunması),

e. İftira etmemektir. (ırzın korunması)

Bu âyetin zahirinin de açıkça delalet ettiÄŸi üzere Mekke döneminde Ä°slâm'ın genel ilkeleri belirlenmiÅŸ, Medine döneminde ise bu ilkeler tafsilatlı olarak iÅŸlenmiÅŸ ve hükme baÄŸlanmıştır.⁽⁸⁾

b) Ä°bn Âşûr'un da belirttiÄŸi gibi⁽⁹⁾, Ä°slâm hukukunun temel hedefleri, bu dinin en önemli niteliÄŸi sayılan 'fıtrat'a dayanır. Allah Teâlâ, insanın doÄŸal yapısından bahsettiÄŸi 'fıtrat' âyetinde şöyle buyuruyor:

"(Resûlüm!) Sen yüzünü hanîf olarak dîne, Allah insanları hangi fıtrat üzere yaratmış ise ona çevir. Allah'ın yaratışında deÄŸiÅŸme yoktur. Ä°ÅŸte dosdoÄŸru din budur..."⁽⁹⁾

Ä°bn Âşûr ve diÄŸer bilginlerin 'fıtrat' deÄŸerlendirmelerinden de anlaşılan ÅŸudur ki, Ä°slâm hukukunda 'zarûriyyât' dediÄŸimiz beÅŸ temel ilkenin bütünüyle 'insan doÄŸasına' uygun olduÄŸudur. Bu yüzden zarûriyyât'a, 'tabîiyyât' yani, insan doÄŸasına ve yapısına uygun deÄŸerler de denilmiÅŸtir.⁽¹⁰⁾ Bütün bu izahlardan çıkan neticeye göre zarûriyyât'ı, 'insanın doÄŸasına ve yapısına uygun zorunlu temel ihtiyaçlar ve maslahatlar' diye tanımlamak mümkündür.

2-Sünnet'te Zarûriyyât

Âyet-i kerimelerde, beş zarûrî ilkeye yapılan atıfları gördükten sonra şimdi de Peygamberimiz'in hadislerinde konu nasıl ele alınmıştır? Bunlardan bahsedeceğiz. Kur'an-ı Kerim'de zarûriyyât'ın nasıl toplu halde anıldığı ayetleri zikrettiysek, sünnet konusunda da aynı yolu izleyeceğiz. Yani beş zarûrî ilkeden tek tek ya da bir kaçı bir arada anılan hadislerden kendi bölümlerinde genişçe bahsedeceğimizden burada bu beş hususun -varsa- hep birlikte yer aldığı hadislere yer vereceğiz.

Nasıl ki medenî ayetler, mekkî âyetlerin küllî esasları detaylandırarak ve pekiÅŸtirerek hükümler getiriyorsa, sünnet de Kur'an-ı Kerim'in getirdiÄŸi genel ilke ve prensipleri ayrıntılı olarak beyân etmektedir. BeÅŸ zarûrî ilke mekkî âyetlerde, farklı yerlerde ve baÄŸlamlarda yer alırken, medenî âyetlerde ise, mekkî âyetlerde temeli atılan bu esaslar, teferruatlıca ele alınmaktadır. Bu konuda Şâtıbî, "Nasıl ki beÅŸ zarûrî esas kitapta genel ilkeler halinde yer almışsa, Sünnet'te de detaylarıyla açıklanmıştır" der⁽¹¹⁾. Daha sonra bu konudaki örneklerini sıralar.

Sünnet'te beÅŸ zaruri esasın korunmasını ifade eden birçok hadis bulunmaktadır. Ancak çoÄŸunlukla bu ilkelerin hepsi bir arada anılmazlar, bir ya da birkaçı hadislerde geçmektedir. Bu ilkelerin hepsinin bir arada zikredildiÄŸi hadisleri, incelediÄŸimizde Kur'ân'da olduÄŸu gibi hadislerde de beyat konusunda verilen "sözleÅŸme ilkeleri" göze çarpmaktadır. Ayrıca, ünlü evrensel prensiplerin bildirildiÄŸi Veda Hutbesi'nde de bu unsurların hemen hemen tamamı yer almaktadır. Buhârî⁽¹²⁾, Müslim⁽¹³⁾, Tirmizi⁽¹⁴⁾, Nesâî ⁽¹⁵⁾ ve Ahmed b. Hanbel⁽¹⁶⁾'in, Ubâde b. Sâmit (r.a)den rivâyet ettikleri hadise göre o şöyle demiÅŸtir:

"Bir gün Rasûlullah , etrafında ashabı olduğu halde otururken (Kadınlara:)

"Allah'a hiçbir şeyi ortak koşmayacağınıza, hırsızlık etmeyeceğinize, zinâ etmeyeceğinize, çocuklarınızı öldürmeyeceğinize, elleriniz ve ayaklarınız arasında bir iftira uydurup getirmeyeceğinize, iyi işlerde bana isyan etmeyeceğinize" dair beya't ediniz!" demiştir.

Ä°mâm Mâlik ise el-Muvatta'da⁽¹⁷⁾ yukarıdaki hadisin bir benzerini rivâyet eder. "Ãœmeyme binti Rukayka şöyle demiÅŸtir:

"Rasûlullah'ın  yanına gittiğimde etrafında kadınlar vardı ve İslâm üzerine kendisine bey'at ettiler ve şöyle dediler: Yâ Rasûlallah! Sana, Allah'a hiçbir şeyi şirk koşmamak, hırsızlık etmemek üzere bey'at ediyoruz."

Bu ve benzeri rivâyetlere baktığımızda, Rasûlullah en temel prensipler olan zarûrî ilkelerin de arasında bulunduğu hususlara bağlılık konusunda, kadınlardan ve erkeklerden söz almaktaydı. Bey'at âyetindeki atıf yapılan hususlar aynen, Rasûlullah 'ın hadislerinde de yer almaktadır. Bu prensipler, dinin, canın, malın, ırzın, neslin korunmasına öncelik verme şeklinde ortaya çıkmaktadır.

3.Zarûriyyât'ın Tespitinde İstikrâ' (=Tümevarım) Yönteminin Rolü

Şâtıbî, beÅŸ unsurun temellendirilmesinde de bu metoda sıkça baÅŸvurur. Öyle ki, ona göre istidlâl biçimlerinden kesin bilgiyi saÄŸlayan biricik metot ve yöntem istikrâ (tümevarım)dır.⁽¹⁸⁾ Şâtıbî, beÅŸ zarûrî ilkenin nasıl sabit olduÄŸu sorusuna şöyle cevap verir.

"Ä°slâm ümmeti ve diÄŸer milletler, dinin/ÅŸeriatın zarûrî beÅŸ esasın korunması için konulduÄŸunda birleÅŸmiÅŸlerdir. Bunlar: din, nefis, nesil, mal ve akıldır. Bütün ümmete göre bunlar, dinden olduÄŸu zorunlu olarak bilinen ÅŸeylerdendir. Hâlbuki bunlar, ne belli bir delil ile sabit olmuÅŸlardır, ne de kendisine dönülebilecek bir asıl bize ÅŸahitlik etmektedir. Ancak, bunların ÅŸeriate uygunluÄŸu, tek bir konuya sığmayacak kadar çok delillerin toplamından çıktığı bilinmektedir..." ⁽¹⁹⁾Şâtıbî, zarûriyyât'ın sabit oluÅŸunu, birçok delilin ortak bir manaya ve konuya iÅŸaret ettiÄŸini bunun ise kesin bilgi ifade eden bir tür 'manevî tevâtür' olduÄŸunu böyle bir metotla elde edilen bilginin ise esas alınacak kesin bir bilgiyi ifade ettiÄŸini söylemektedir.⁽²⁰⁾

C. Zarûriyyât'ı Oluşturan Unsurların Mahiyeti hakkında

Ä°slâm hukukçularının genel uzlaşısına göre zarûriyyât, -hepsinin korunması zorunlu ve gerekli- beÅŸ tümel ve genel unsurdan meydana gelmektedir. Usûlcüler arasında 'ed-darûrâtu'l-hamse=BeÅŸ zorunlu ilke'⁽²¹⁾, 'el-Usûl el-hamse=BeÅŸ tümel ilke'⁽²²⁾ÅŸeklinde ifade edilen korunması öncelikli amaçlar ÅŸunlardır.

1. Dinin korunması

2. Hayatın korunması

3. Aklın korunması

4. Neslin korunması

5. Malın korunmasıdır.

ÖrneÄŸin Gazzâlî, 'el-Mustasfâ' adlı usûl eserinde⁽²³⁾, 'ÅŸeriatın maksadının: Ä°nsanın, dinini, hayatını, aklını, neslini ve malını korumak' olduÄŸunu belirterek, maslahat ve mefsedeti de bu beÅŸ temel deÄŸeri göz önünde tutarak şöyle tarif der:

"BeÅŸ temel ilkenin korunmasını içeren her ÅŸey maslahat: Bu beÅŸ temel unsuru ortadan kaldıran her ÅŸey de mesfedet olup, bu mefsedetin giderilmesi de maslahattır." ⁽²⁴⁾

Râzî, Âmidî, Ä°bnü'l Hâcib, Izz b. Abdisselâm ve Karâfî gibi usul bilginleri de -Gazzâlî gibi- zarûriyyât'ı, beÅŸ temel unsurla sınırlı tutarlar. Âmidî, zarûri nitelikli temel deÄŸerlerin niçin beÅŸ ilkeyle sınırlı olduÄŸu sorusuna: "Zarûriyyât'ın beÅŸ temel unsurla sınırlı olması, 'vakıaya (realiteye)' ve 'beÅŸ unsurun dışında zorunlu bir maksadın bulunmadığı ÅŸeklindeki tümevarım bilgisine dayanır." diyerek yanıt verir.⁽²⁵⁾

ÇaÄŸdaÅŸ Müslüman düşünürlerden Fazlurrahman'a göre, Ä°slâm hukukçularının nassların tümünden çıkarım yoluyla elde ettikleri beÅŸ tümel deÄŸer, aynı zaman da Ä°slâm'ın 'insan hakları teorisi'nin zemini oluÅŸturan hak ve hürriyetleri de ifade eden son derece yerinde bir belirlemedir. Ona göre bu tümel deÄŸerler, Ä°slâm geleneÄŸinde bireyden daha ziyade 'devletin sorumlulukları' olarak adlandırılmışsa da, meseleye tersinden bakıldığında bunlar, insanın temel hak ve hürriyetlerini ifade ederler.⁽²⁶⁾

Bu deÄŸerler çerisinde en kuÅŸatıcı olanı, insanlık haysiyet ve onurunu korumak demek olan ırz'ın korunmasıdır. Ona göre bu deÄŸer, daha önceden de ahlâkî bir erdem olarak bilinmesine raÄŸmen Kur'ân bunu alarak dînî bir içerik kazandırmıştır. Dolayısıyla hayata, mala, dine ve akla karşı tehdit ve tehlike, yani diÄŸer dört temel hakkın ihlali, aslında 'insan onuru ve varlığı'na yönelik bir ihlaldir!⁽²⁷⁾

Dipnotlar

1-Bu yazı, sözü edilen alana dair yaptığımız doktora çalışmamızdan özetlenmiştir. (Ali Pekcan, Konya 1999)

2-Cüveynî, Ebû'l-Meâlî Abdûlmelik b. Abdillâh, el-Bûrhân fî Usûli'l-fıkh, (thk. Abdülazîm Mahmûd ed-Dîb), Katar 1992, III. Baskı, II/602.

^3-İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir, Makâsıdü'ş -Şerîati'l-İslâmiyye, Tunus 1978, s. 79.

^4-Kur'ân'ın önem atfettiği temel ve ikincil düzeydeki değerlerin genel bir özeti için bkz. Hasan Güleç, İslâm Hukukunun Kur'ân'daki Genel Prensipleri, İzmir 1996; Mustafa Yıldız, Kur'ân ve İnsan Hakları, Gaziantep 1997; Ali Kaytancı, Kur'ân'daki Hukûkî Hükümler, Niğde 1995.

^5-İbn Âşûr, a.g.e., s.80 (İbn Âşûr, bunların kimler olduğunu belirtmez.).

^6-el-Mümtahine, 60/12.

^7-Şâtıbî, a.g.e., c.III. s.304. vd, Kattân, Mennâ', 'Târihü't-Teşrîi'l-İslâmî', Beyrut 1993, XI. Baskı, s. 61-63; Hudarî, Tarîhu't-Teşrîi'l-İslâmî, s.12-13; Hallâf, Abdülvehhâb, Hulâsatü Târihit-Teşrîi'l-İslâmî, Kahire 1956, VII. Baskı, s. 283 [Aynı müellifin İlmü Usûli'l-Fıkh adlı eseriyle birlikte.].

^8-İbn Âşûr, a.g.e., s. 56.

^9-Er-Rûm, 30/30.

^10-Uludağ, Süleyman, İslâm'da Emir ve Yasakların Hikmeti, Ankara 1989, s.42.

^11-Şâtıbî, el-Muvâfakât, IV/20.

^12-Buhârî, el-Câmiu's-Sahîh, İlim, 49, İstanbul 1992, VIII/124.

^13-Mûslim,, es-Sahîh, Hudûd, hd. 41, İstanbul 1992, II/1333.

^14-Tirmizî, Hudûd, 12, es-Sünen, İstanbul 1992, IV/44.

^15-Nesâî, es-Sünen, [Bey'at, 9], İstanbul 1992, VII/140.

^16-İbn Hanbel, el-Müsned, İstanbul 1992, V/314.

^17-Mâlik b. Enes, el-Muvatta, Bey'at, hd. 2, İstanbul 1992, II/982.

^18- Şâtıbî, el-Muvâfakât, I/19; Raysûnî, a.g.e.,  s.284.

^19-Şâtıbî, a.g.e., I/26.

^20-Şâtıbî, a.g.e., 1/26.

^21-Mes. Bkz. Gazzâlî, el-Mustasfâ, I/287; İbn Âşûr, a.g.e., s.79.

^22-Mes. Bkz. Âlim, a.g.e., s.163.

^23-Gazzâlî, a.g.e., I/287.

^24-Gazzâlî, a.g.e., 1/287.

25-Âmidî, a.g.e., II/240.

^26-Fazlurrahman, Ana konularıyla Kur'ân, [ç. Alparslan Açıkgenç ], Ankara Okulu y. Ankara 1998, s.89 vd.; A. müellif, İslâm Geleneğinde Sağlık ve Tıp, [ç. A.Bülent Baloğlu-Adil Çiftçi ], Ankara 1997, s.147 vd.; Çifçi, Adil, Fazlurrahman ile İslâm'ı Yeniden Düşünmek, Ankara 2000, s.241 vd.; Ayrıca bkz. Fazlurrahman, Tarih Boyunca İslâmî Metodoloji Sorunu, [ç. Salih Akdemir], Ankara 1995, s.155 vd.

^27-Fazlurrahman, İslâm Geleneğinde Sağlık ve Tıp, s.147; Çiftçi, a.g.e., s.242 vd.