1. Âlûsî'nin İşârî Tefsir Kaynakları

Yukarda da ifade ettiğimiz gibi Âlûsî, işarî tefsir yaparken kimi zaman kendi düşüncesiyle yetinmiş, kimi zaman da düşüncesini beğendiği mutasavvıfların sözleriyle tefsirini te'yid eylemiştir. Bunlardan bir kısmının ismini zikretmiş, bir kısmınınkini de zikretmemiştir. İsmini zikrettiklerinin başında:

a) Fusûsu'l-Hikem ve el-Fütuhâti'l-Mekkiyye eserlerinin sahibi olan İbn-i Arabî (ö. 638) (1388/1968: 207) gelmektedir. Âlûsî, bunlar kadar olmasa da İbn-i Arabî'nin Kitâbu'l-Kurbe, Kitâbu'l-Marife ve Kitâbu'l-Ya eserlerinden de istifade etmiştir. (Çelik, 1996: 29).

b) Kuşeyrî'nin Risalesi.

c) Ebû Hamid Gazzalî'nin (ö. 505/1111) İhyâu Ulûmi'd-din'i.

d) İmam Şa'ranî'nin (ö. 973/1565) "el-Yevâkit ve'l-Cevâhir"i.

e) İmam Rabbanî'nin (ö. 1034/1624) el-Mektûbat'ı da yine ismini zikrettiği eserlerdendir.

Âlûsî'nin çeşitli konularla ilgili görüşlerine yer verdiği ve ismen zikrettiği tasavvuf erbabı da şunlardır: Ca'feru's-Sâdık (ö.148/765), Sehl b. Abdullah et-Tüsterî (ö. 283/896), Cüneyd el-Bağdadî (ö. 298, 910), (1415/1994: VII, 256). Ebû Salih Hamdun (ö. 271/884), Şeyh Ebû Bekir el-Vasıtî (ö. 320/932), Ebû Bekr Varrak (ö. 320/932), eş-Şiblî (ö. 334/945), (1415/1994: VIII, 24). İbn-i Atâ (ö. 369/979), Ebû Kasım Nasrabâdî (ö. 372/982). (1996: 29). Abdulkerim el-Cilî, "İmam" dediği el-Fahrurrâzî (ö.606/1209), Kadı Beydavî, Sa'di Lâmî, Şeyhu'l-İslâm Ebussuud, Ebû Yezidi'l-Bestâmî, Ömer b. El-Farız, el-Bâz ve İbnü'n-Nakîb (771/1369-816/1413) gibi şahsiyetlerdir. (1415/1994: III, 12, 24, 191; VI, 162; VIII, 165, 166, 256).

Âlûsî'nin istifade edip de ismini zikretmediği kaynaklar da vardır. Âlûsî, bunlardan yaptığı nakillerini ya doğrudan doğruya kendi yorumuymuş gibi, yahut "Ariflerden biri der ki" şeklinde ya da "denildi ki" ifadesinden sonra nakleder ki, bu sonuncuyu zayıf bulduğu söylenebilir. İstifade edip de kaynak göstermediği eserlere Necmüddin Dâye'nin Bahru'l-Hakâik ve'l-Meânî'sini, Kuşeyrî'nin Letâifu'l-İşârât'ını ve Bursevî'nin Rûhu'l-Beyan'ını (1996: 31) misal gösterebiliriz.

İstifade ettiği halde kaynak göstermemek sadece Âlûsî'ye mahsus bir olgu değildir. Ondan önce de sonra da birçok müellif aynı yolu izlemiştir (1996: 31) ki, günümüzde bu pek makbul görülmemektedir.

Sonuç

Makalemizin başından buraya kadar verdiğimiz izahlardan anlaşılıyor ki, "işârî tefsir sonradan ortaya çıkmış bir tefsir çeşidi değildir. Kur'an'ın indiği dönemden itibaren bilinmektedir." (Cerrahoğlu, (t.y.): II, 10; 1969, 16).

Böyle olduğu içindir ki Âlûsî de tefsirinde rahatlıkla buna yer vermiştir. İşari tefsirleri, Kur'an'ın zahir manasından başka bir mana taşımadığını iddia eden bir kısım zahirîler haricindeki İslam âlimleri kabul etmişlerdir. Mesela, İbn Hazm, Kur'an'da bâtın manasının olmadığını, Peygamberin şeriattan hiçbir şeyi gizlememiş olduğunu söylerken; İmam Gazali ve İbn Teymiye gibi âlimler de Kur'an'ın bâtın manasının da olduğunu, olabileceğini söylemişler, fakat bunun muteberliğini şartlara bağlamışlardır. (Cerrahoğlu, (t.y.): 11-12).

Âlûsî, bu şartlara göre tefsirini yapmaya çalışmış, bu şartlara uymayanları da şiddetle eleştirmiştir. Tekellüflü görünen yorumlarından dolayı da zaman zaman kendisi de eleştiri oklarına hedef olmuştur. Âlûsî'nin işârî tefsirleri Kur'an'ın 48 sûresinde görünür. Ama bu 48 sûrenin bütün ayetlerini kapsamaz. Cuma sûresinden sonra da işârî tefsire rastlanmaz. Âlûsî, tefsirinin her bir cüz'ünde işarî tefsirini yapabildiği âyetleri bir araya toplamış, onların başına:

ومن اللطائف: Latife (nükteli söz) lerden bir kısmı:

 ومن باب الاشارة والتأويل: İşaret ve tevilden bir kısmı:

ومن باب الاشارة في بعض ما تقدم من الأيات: Geçen âyetlerin bir kısmında bulunan işârî yorumlar:

 التفسير من باب الاشارة : İşaret açısından tefsir:

 قد تكلم بعض العارفين علي ما في بعض هذه الأيات من الاشارة : Ariflerden biri bu âyetlerin bir kısmındaki işârî yorumlar hakkında şunları söylemiştir:

ومن باب البطون: Batınî manalardan bir kısmı:

 ومما قاله ارباب الاشارة في بعض الأيات: Âyetlerin bir kısmı hakkında işaret erbabının dediklerinden bazıları:

 اقوال اهل الاشارة في الأيات: İşaret ehlinin âyetler hakkındaki sözleri:

: Gibi formatlar veya başlıklar koyarak işârî tefsirini yapmıştır.

Âlûsî, işarî tefsirini yaparken kimi zaman kendi düşüncesiyle yetinmiş; kimi zaman da düşüncesini, beğendiği mutasavvıfların sözleriyle te'yid eylemiştir. Bunlardan bir kısmının ismini zikretmiş, bir kısmınınkini de her nedense zikretmemiştir. Ve nihayet Âlûsî tefsirinde her vesile ile Allah Teâlâ'nın tevfik ve inayetine sığınmış, işârî tefsirlerinin birçoğunu dua ile tamamlamıştır.

Kaynakça

Abdulhamid, Muhsin. (1388/1968). el-Âlûsî Müfessiran, Bağdat: Matbaatü'l-Maarif. Bağdat.

Ahmed B. Hanbel, (1413/1993). El-Müsned, Beyrut.

Âlûsî, Şihâbuddin Es-Seyyid Mahmud. (1415/1994). Rûhu'l-Meânî Fî

Tefsîri'l Kur'âni'l-Azîm Ve's-Seb'il-Mesânî, Beyrut.

Ateş, Süleyman. (1974a). İşârî Tefsir Okulu, Ankara: Ankara

Üniversitesi Basımevi. (1969b) Sülemî Ve Tasavvufî Tefsiri, İstanbul

Bilmen, Ömer Nasuhi. (1974). Büyük Tefsir Tarihi, İstanbul.

Buhâri, Muhammed B. İsmail. (1991). El-Câmiu's-Sahîh, Beyrut.

Cerrahoğlu, İsmail. (1976a). Tefsir Usûlu, Ankara. (t.y.b)Tefsir Târihi.

Hindi, Hüsamüddin. (1405/1908). Kenzü'l-Ummal Fi Süneni'l-Akvali Ve'l-Ef'al, Beyrut.

Ennaıfer, Hamida, (1998). Les Commentaires Coraniques Contemporains Analyse De LeurMethodologie, Pontificio İstituto Di Studie Arabi E D'islamistica, (Psaı'), Roma.

Eroğlu, Muhammed, (1989). "Âlûsî", DİA, X, İstanbul.

Gazâlî, Ebû Hamid Muhammed b. Muhammed, (1985). İhyâu Ulûmi'd-Dîn, İstanbul.

İbn Mâce, Muhammed B. Yezid, (t.y.) Sünen, Tahk. Muhammed Fuad Abdulbakî, İstanbul.

İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî, (t.y.). Fethu'l-Bârî bi Şerhi Sahihi'l-Buhari, (tahk: Abdülaziz b. Abdullah b. Bâz), Riyad.

İbn Aşur, Muhammed el-Fadıl, (1417/1997). et-Tefsir ve Ricaluhu.Kahire.

Kattan, Menna', (1408/1998) Mebâhis fî Ulûmi'l-Kur'an, Riyad.

Kaysî, Ebu'l-Abbas Ahmed b. Abdulmü'min, (1372/1953). Şerh-u Makâmâtü'l Harîrî el-Basrî, Tash. Hafacî, Muhammed Abdulmü'min, Mısır.

Karakaş, Vehbi, (2002). "Âlûsî'nin Tefsirinde Âyetlerin İşârî Açıdan Yorumu" adlı basılmamış doktora tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.

Kırca, Celal, (t.y.). İlimler ve Yorumlar Açısından Kur'an'a Yönelişler, İstanbul.

Müslim B. Haccac, (1983). El-Câmiu's-Sahih, Beyrut.

Nesâi, Ahmed B. Şuayb, (t.y.a)., Sünenü'n-Nesâi, Beyrut, Ts.

(t.y.b). Sünen, (Suyûti'nin Şerhi, İmam Sindi'nin Haşiyesiyle) Beyrut.

Nursi, Said, (1959). Lem'alar, İstanbul.

Râzî, Fahreddin Muhammed B. Ömer (t.y.). Et-Tefsirü'l-Kebir, Daru'l Kütübi'l-İlmiyye, Tahran.

Suyûtî, Celâleddin Abdurrahman B. Ebî Bekr, (1416/1996a). El-İtkan Fî Ulûmi'l Kur'an, Tahk. Mustafa Dîbel-Buğa, Beyrut. (1952b). Târîhu'l-Hulefâ, Tahk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamit, Mısır.

Turgut, Ali, (1991). Tefsir Usûlu ve Kaynakları, İstanbul.

Uludağ, Süleyman, (1991a). "Tasavvuf Istılahları", (Tercüme Ettiği Feridüddin Attar'ın Tezkiretü'l-Evliya Adlı Eserinin Sonunda), Erdem Yayınları, İstanbul. (1991b) Tasavvuf Terimleri Sözlüğü, Marifet Yay., İstanbul.

Yüce, Abdulhakim, (1996). Râzî'nin Tefsirinde Tasavvuf, İzmir.

Zehebî, Muhammed Hüseyin, (1416/1996). Et-Tefsir Ve'l-Müfessirûn, III. Baskı, Beyrut.

Zerkânî, Muhammed Abdulazîm, (1372). Menâhilu'l-İrfan Fî Ulûmi'l Kur'an, Dâru İhyâi'l-Kutubi'l-Arabiyye, Mısır.