II. DEÄžER: HAYATIN KORUNMASI

Tanım 

Nefis, lügatte: ruh, kan, kardeÅŸ, beden, insanın bütünü, hareket, bir ÅŸeyin bizzat kendisi, bir ÅŸeyin gerçek özü, gibi anlamlara gelir⁽¹⁾.

İnsanın Hayatının Değeri Ve Önemi 

İnsan biri ruh, diğeri beden olmak üzere iki temel unsurdan meydana gelmiştir. İslâm hukuku 'insanın hayatını korumayı' öncelikli hedeflerinden biri saymıştır. Zira yaşama hakkına sahip olmayan bir kimse diğer haklara da sahip olamaz. En doğal hak olan hayat hakkına sahip olmayanların sorumlulukları ve görevleri de bulunmaz. Bir insan önce yaşama hakkına sahip olmalıdır ki, diğer haklara da sahip olsun ve bir takım görevleri yüklenebilsin.

Ä°slâm inancı ve düşüncesine göre ezelî ve ebedî tek varlık Allah Teâlâ'dır. O (c.c.), maddî ve madde ötesi bütün âlemleri yoktan var etmiÅŸtir. BirleÅŸme, deÄŸiÅŸme, geliÅŸme ve bozulmada da O'nun koyduÄŸu iradesine tabi bulunan kanunlar dâhilinde olmaktadır. O hayvanları genellikle ayrı türler halinde yarattığı gibi insanı da özel bir topraktan yaratmış, erkekli diÅŸili kılmış, o canları aile bağı içinde birleÅŸmeleri ile insan neslinin çoÄŸalmasını ve devamını saÄŸlamıştır. Ä°nsanı diÄŸer canlılardan ayıran en önemli özelliÄŸi, sadece ona özgü olarak, onun nefis ve irade sahibi olmasıdır. Nefis, her bir insan için ayrı ayrı yaratılmış, maddî olmayan, insanın hayatı boyunca bedeninde geliÅŸen ve özellikler kazanan, ölümden sonra da devam eden, berzahta ve ahirette, dünyada kazandığı özelliklere göre muamele görecek olan varlıktır. Günlük dilde buna 'ruh' denmektedir.⁽²⁾

Ä°nsanı insan yapan ruh ve nefsin, dünya hayatında kulluk imtihanını verebilmek insan için takdir buyrulmuÅŸ olan kemal noktasına ulaÅŸabilmek için bedene ihtiyaçları vardır. Bu sebeple insanın bedeni, yaÅŸarken de, öldükten sonra da deÄŸerlidir. Saygıya layıktır ve hakları vardır. Ä°badet, bedeni zayıf düşürmeye, uzuvları sakatlamaya acı ve güçlüğe sebep olmayacaktır. Böyle bir ihtimal bulunduÄŸunda, ruhsatlar, kolaylıklar devreye girer. Bedene zarar verdiÄŸi halde azimette ısrar günahtır⁽³⁾.

Fark gözetilmeksizin bütün insanların bedenleri dokunulmazdır, bedene zarar verilmesi halinde kısas ve tazminat ÅŸeklinde konulmuÅŸ cezalar vardır. Ana rahmine düştüğünden itibaren insanın varlığı (hayatı) korunur. Hayata yönelik suçlar için caydırıcı cezalar öngörülmüştür⁽⁴⁾. Ä°nsanın maddî ve manevî üstün vasıfları, deÄŸeri ve kabiliyetleri olduÄŸunu ise yüce Allah şöyle beyan etmiÅŸtir.

"Biz, hakikaten insanoÄŸlunu ÅŸan ve ÅŸeref sahibi kıldık. Onları, (çeÅŸitli nakil vasıtaları ile) karada ve denizde taşıdık: kendilerine güzel rızklar verdik: yine onları, yarattıklarımızın birçoÄŸundan cidden üstün kıldık."⁽⁵⁾

HAYATIN KORUNMASINI SAÄžLAYAN DÄ°NAMÄ°KLER

 Hayatın korunmasına "varlık kazandırma" onu yoktan var etme anlamına gelmez. Zira insanı yoktan var etme, hayat sahasına getirme gücü ve yetkisi âlemlerin rabbine aittir. Nitekim Allah Teâlâ şöyle buyurur. 

"O ki, hanginizin daha güzel davranacağını sınamak için ölümü ve hayatı yaratmıştır. O, mutlak galiptir, çok bağışlayıcıdır."⁽⁶⁾

 Hayatın korunmasına 'varlık' kazandırma, insanın hayata gelmesine vesile olmak, onun varlığını güvence altına almak, onun varlığını sürdürmesine yardımcı olmak demektir⁽⁷⁾. Mûsa Cârullah Bigiyef (1949), 'Kavâid-i Fıkhıyye' adlı eserinde⁽⁸⁾ 'Hıfzü'n-nefs'ten muradın 'nev-i insâniyeti hem de her bir insanı hıfz etmek' olduÄŸunu belirttikten sonra 'insan hakları'nın iki gruba ayrıldığını söylemiÅŸtir. 1.Hukûk-ı Zâtiye:

Sırf insan olması yönüyle vacip olan haklardır. Bu hususta bütün insanlar eşittirler ve altı kısma ayrılır.

Hakk-ı hayat (Yaşama hakkı),

Hakk-ı sıhhat (Sağlığı koruma hakkı),

Hakk-ı ehliyet (Hukûkî işlemler yapabilme hakkı),

Hakk-ı hürriyet (Hürriyet hakkı),

Hakk-ı mûsâvât (Eşitlik hakkı),

Hakk-ı taharri-i saadet (Özgür biçimde iyi ve doğruyu araştırma ve seçme hakkı).

2.Hukuk-ı Müktesebe:

Ä°nsanın kendi çabasıyla elde ettiÄŸi haklar: DoÄŸal olanın dışında kazanılan haklardır⁽⁹⁾.

Ebu Zehra (v.1974) ise, 'hayatın korunması' konusunda ÅŸunları söyler: "Ä°nsan nefsinin korunması demek, insanın ÅŸerefli hayatını güvence altına almak demektir. 'Nefsi müdafaa ve koruma' kavramı içine insanın bütün organlarının korunması da girer. Nitekim aynı kavrama insanın ÅŸerefinin korunması, ÅŸerefine leke sürülmemesi, özgürlüklerinin baskı altına alınmaması gibi manevî nitelikleri de dâhildir."⁽¹⁰⁾ 'Ä°nsanın çalışma, düşünce, ikamet vb hürriyetlerini hiçbir kimsenin saldırısına uÄŸramamak suretiyle faziletli bir toplum içinde sürdüreceÄŸi insana yaraşır hayatın öteki desteklerinden olan diÄŸer hürriyetlerinin zedelenmemesi de bu manevî unsura dâhildir.'⁽¹¹⁾

Sonuç olarak şöyle diyebiliriz: 'kendisine varlık verme' açısından hayatın korunması demek, ruh ve beden bütünlüğünü korumak, bedenin, fiziki ve biyolojik ihtiyaçlarını gidermek, onun sağlığını korumak demektir^.(12)

Kendisine Yönelik Zararlar Giderilerek Hayatın Korunması

Hayatın korunması için ona yönelik zararların giderilmesi gerekir. Bu zararların defedilmesinden beklenen hedef, hayatın varlığını, ruh-beden bütünlüğünü korumaktır. İslâm hukuku bu nedenle hayatın varlığını korumak ve sürdürmek için bazı önlemler almıştır. Şimdi bunları sırasıyla görelim.

Ä°slâm dini, insanın hayatının saygınlık ve dokunulmazlığı bulunduÄŸunu kabul eder, bu yüzden insanın 'haksız ve kanunsuz yere' öldürülmesini, yasaklamıştır. Bu dokunulmazlığa ister iman etsin ister iman etmesin bütün insanlar dâhildir. Allah Teâla 'hayatın dokunulmazlığı'nı "...Allah'ın dokunulmaz/saygın kıldığı cana haksız yere kıymayın!"⁽¹³⁾ ayeti dile getirir.

Bir başka ayette ise, haksız yere bir canı öldüren kimsenin bütün insanları öldürmüş gibi sayılacağı, öldürmeyip hayatı bağışlamanın ise bütün insanların diriltmiş gibi kabul edileceğini bildirmiştir.

 "Kim, bir cana veya yeryüzünde bozgunculuk çıkarmaya karşılık olmaksızın (haksız yere) bir cana kıyarsa bütün insanları öldürmüş gibi olur. Her kim bir canı kurtarırsa bütün insanları kurtarmış gibi olur..."⁽¹⁴⁾

Ayrıca Peygamberimiz  ünlü Vedâ Hutbesinin başında şöyle demişti:

"...Sizin canlarınız, mallarınız, ırz ve namuslarınız, ÅŸu gününüzün, ÅŸu ayınızın, ÅŸu beldenizin saygınlığı gibi saygındır –dokunulmazdır-. (Bu hususu) burada bulunanlar bulunmayanlara bildirsin!"⁽¹⁵⁾ Yine Peygamberimiz , kıyamet günü ilk hesaba çekilecek konunun "kan dökmek" olduÄŸunu şöyle beyan etmiÅŸtir. "Kıyamet günü insanlar arasında hükmedilecek ilk konu kan davalarıdır."⁽¹⁶⁾

İnsan hayatının saygın ve dokunulmaz olduğunu ifade eden İslâm hukuku, ayrıca hayatın korunması için bazı tedbirler almıştır.

Kasten Adam Öldürene Verilen Kısas Cezası

Ä°slâm bilginlerinin büyük çoÄŸunluÄŸu kısasın 'hayatın korunmasına' yönelik en önemli müeyyide olduÄŸunu söylemiÅŸlerdir⁽¹⁷⁾. Çağımızın önde gelen fıkıhçılarından Ä°bn Âşûr, hayatın korunmasının anlamını: 'birey ve toplum olarak hayatın teleften korunmasıdır. Çünkü toplum, tek tek bireylerden meydana gelmiÅŸtir. Her canda her toplumda kamu düzeninin bir kısmının saÄŸlandığı özellikler vardır'⁽¹⁸⁾diye açıklar.

Kasten bir başkasının hayatını sonlandıran kimse kısas ile cezalandırılır. Bu hükmün dayanağı şu ayetlerdir.

"Ey iman edenler! Öldürülenler hakkında size kısas farz kılındı."⁽¹⁹⁾

"Ey akıl sahipleri! Kısasta sizin için hayat vardır. Umulur ki suç iÅŸlemekten sakınırsınız."⁽²⁰⁾

"Tevrat'ta onlara şöyle yazdık: Cana can, göze göz, buruna burun, kulaÄŸa kulak, diÅŸe diÅŸ (karşılık ve cezadır). Yaralar da kısastır."⁽²¹⁾

Bu ayetlerde sözü edilen açık hükme göre, haksız yere adam öldürmek, bir organı yok etmek, iÅŸlemez hale getirmek, yaralamaktan dolayı kısas yani aynı fiilin suçluya da tatbik edilmesi gereklidir, farzdır. Ancak kısasın yapılışı, ÅŸartları, hangi boyutlarda tatbik edileceÄŸi, kısasta denklik, statü farklılığının bulunup-bulunmaması, kısası uygulayacak otoritenin kim olduÄŸu, kısasın düştüğü durumlardaki, diyet ve tazminatlar nasıl olacaktır gibi hususlar Ä°slâm Ceza Hukukuna iliÅŸkin çalışmalarda tafsilatlıca iÅŸlenmiÅŸtir.⁽²²⁾

İntihar Yasağı

Bir kimsenin baÅŸkalarının hayatına son vermesi yasak olduÄŸu gibi kendi hayatını da sona erdirmesi yasaktır. Ayrıca, bedenine ve organlarına da zarar veremez. Ä°srâ, 17/33 ayeti ile Enam, 6/151 ayetleri buna iÅŸaret eder. Ayrıca Peygamberimiz  intihar eden kimsenin ahirette, intihar ettiÄŸi ÅŸeklini ebedî olarak tekrar edeceÄŸini haber vermiÅŸtir.⁽²³⁾

Kan Davası Yasağı

Ä°slâm, kan davalarını tamamen yasaklamıştır. Hz. Peygamber  Vedâ hutbesinde bu konuya temas ederek: "Câhiliye döneminin kan davaları tamamıyla kaldırılmıştır, ilk kaldırdığım kan davası, Ä°bn Rabîa b. el-Hâris'in kan davasıdır."⁽²⁴⁾ buyurmuÅŸtur.

Hastalıklardan Korunma Ve Tedavi Olma Emri

Ä°slâm dini, her türlü hastalıktan korunmayı emretmiÅŸ, özellikle, veba vb. salgın hastalıklardan korunmayı tavsiye etmiÅŸtir⁽²⁵⁾. Ayrıca her hastalığın mutlaka bir tedavisinin de bulunduÄŸunu Peygamberimiz :

"Her hastalığın mutlaka bir ÅŸifası vardır."⁽²⁶⁾ diyerek ifade etmiÅŸ, bu meyanda insanları tedavi olmaya teÅŸvik etmiÅŸtir.

Hırâbe (Terör Ve Anarşi) Suçuna Karşı Ölüm Cezası Verilmesi

Hırâbe, "Bir kiÅŸinin ya da bir grubun, silahlı veya silahsız, zorla meskûn mahalde ya da baÅŸka bir yerde insanların yollarını kesip, mallarını ellerinden almak"⁽²⁷⁾ anlamına gelir. Bu konuda Allah Teâlâ şöyle buyurur.

"Allah ve elçisiyle savaÅŸanların ve yeryüzünde bozgunculuk yapmaya çalışanların cezası: (ya) öldürülmeleri, ya asılmaları, ya ellerinin ve ayaklarının çapraz kesilmesi veya bulundukları yerden sürülmeleridir. Bu onların dünyada çekecekleri rezilliktir. Ahirette ise onlara büyük azap vardır."⁽²⁸⁾

Hataen Öldürmelerde Diyet Cezası Verilmesi

Bir kimse, baÅŸka birini hataen, yani yanılarak öldürürse: mümin bir köleyi azat etmekle birlikte ölenin yakınlarına diyet ödemek zorundadır⁽²⁹⁾. Bu öldürme kasten yapılırsa o zaman kısas uygulanır, ancak öldürülenin yakınları kısastan vazgeçip, diyete razı olursa, bu da caizdir^.(30)

Ceninin Öldürülmesinden Dolayı "Ğurre" Adlı Diyet Cezasının Verilmesi

İslâm hukukuna göre, zaruret olmaksızın cenini düşürmek, çeşitli biçimlerde cenini aldırmak (ichâz, kürtaj) yasaktır. Hayatta olduğu belirlenmiş anne karnındaki çocuğa karşı yapılan kürtaj gibi eylemler cinayettir. İnsan hayatına yönelik kötü bir eylemdir^.(31)

Müçtehitler, ana karnından düşürülen bir ceninin diyetinin "ÄŸurre" olduÄŸunu ifade etmiÅŸlerdir. Äžurre, bir köle ya da cariye parasıdır⁽³²⁾. Asr-ı Saadette, Hüzeyl kabilesinden iki kadın birbiriyle kavga eder. Kadınlardan biri diÄŸerine taÅŸ atar. Hem kadının hem de karnındaki yavrunun ölümüne yol açar. Taraflar Rasûlullah'ın hükmüne baÅŸvurduklarında, Rasûlullah  kadının karnındaki ceninin diyetinin köle ya da cariye (fiyatı) olduÄŸuna karar verir⁽³³⁾.

Dipnotlar

^1- Fîrûzâbâdî, a.g.e., s.745; Tehânevî, a.g.e., c.II, s.1398; İbn Manzûr, a.g.e., c.XI, s.234-235; Râzî, a.g.e., s.591; Kefevî, a.g.e., s.897.

^2- Karaman, İslâm'ın Işığında Günün Meseleleri, c.III, s.172-173

^3-Karaman, a.g.e., s.176

^4- Karaman, a.g.e., s.176; Armağan, Servet, İslâm Hukukunda Temel Hak ve Hürriyetler, Ankara 1992, II. Baskı, s.73.

^5- el-İsrâ, 17/70.

^6- el-Mülk, 67/2.

^7-Zühaylî, Vehbe., a.g.e., Beyrut, 1986. I. Baskı, c.II, s.1021; Âlim, a.g.e., s.271

^8- Bigiyef, Musa Cârullah (v.1949), Kavâid-i Fıkhiyye, Kazan (Tataristan), Örnek Matbaası ts., s.164.

^9- Bigiyef, a.g.e., s.164-165.

^10- Ebû Zehra, el-Ukûbe, s.35.

^11- Ebû Zehra, Muhammed, Târîhu'l-Mezâhibi'l-İslâmiyye, Beyrut, 1989, s.308; el-Ukûbe, s.35.

^12- Gökmenoğlu, Hüseyin Tekin, İslâm'da Şahsiyet Hakları, Ankara 1996, s.92 vd.

^13- el-İsrâ, 17/33; el-En'âm, 6/151.

^14-el-Mâide, 5/32.

^15-Müslim, Kasâme. 9. (Hd. No; 1679).

^16-Müslim, Kasâme. 9. (Hd. No; 1678).

^17- Bkz. Cüveynî, el-Bûrhân, c.II, s.62; Ğazzâlî, Şifâü'l-Ğalîl, s.160; el-Mustasfâ, c.II, s.287; İzz Abdisselâm, el-Kavâidü's-Suğrâ, s.62; Şâtıbî, a.g.e., c.II, s.8.; Şevkânî, a.g.e., s.366.

^18-İbn Âşûr, a.g.e., s.80.

^19- el-Bakara, 2/178.

^20- el-Bakara, 2/179.

^21- el-Mâide, 5/45.

^22- Mes. Bkz. Ûdeh, Abdülkadir, 'et-Teşriü'l-Cinâî el-İslâmî' adlı eseri, Ayrıca Ebû Zehra'nın 'el-Cerîme' ve 'el-Ukûbe' adlı eserleriyle, Şamil Dağcı'nın 'İslâm Ceza Hukukunda Şahıslara Karşı Müessir Fiiller' adlı doktora çalışmasına bakılabilir.

^23-Buhârî, Cenâiz, 83; Müslim, İman, Hd. No; 175-177; Tirmizî, İmân. 16; Nesâî, İman, 7; Ahmed Hanbel, c.II, s.254, 478, 488.

^24-Müslim, Hacc, 19. (Hd. No; 1218)

^25- Buhârî, Tıbb, 30; Müslim, Selam, 32.

^26-Müslim, Selâm, 26; (Hd. No; 2204); Fedâilü's-Sahâbe, 92; Ebû Dâvud, Tıbb, 1, 11; İbn Mâce, Tıbb, 1.

^27- Zeydan, Abdülkerim, Mecmûa Bühûs Fıkhiyye, Beyrut, 1986, s.403.

^28- el-Mâide, 5/33.

^29-en-Nisâ, 4/92.

³⁰ el-Bakara, 2/178.

^31-İbn Mübârek, Nazariyyetü'd-Darûrati'ş-Şer'îyye, s.426; Türkiye Aile Planlaması Derneği, Aile Planlaması ve İslâm Dini, Ankara 1987, II. Baskı, s.49-51 (Diyanet İşleri Başkanlığı Din İşleri Yüksek Kurulu'nun konu hakkındaki görüşü ile birlikte)

^32-İbn Rüşd, Ebûl-Velid (v.595/1199), Bidayetü'l-Müçtehit ve Nihayetü'l Muktesid, İstanbul 1985, c.II, s.347.

^33- Müslim, Kasâme, 11 (hd. No; 1681)