III. DEÄžER:

AKLIN KORUNMASI

Tanım

Akıl lügatte: bir ÅŸeyden alıkoyma, yasak olma, kavrama, diyet, sığınak, kale, iÅŸi saÄŸlam yapma, bilgili olmak gibi anlamları ifade eder⁽¹⁾. Istılahta ise, filozoflar, kelamcılar ve sûfîler aklı çeÅŸitli açılardan ele alarak tarif etmiÅŸlerdir⁽²⁾. Ä°mam Şâfiî, 'akıl, ayırt etme aracıdır.'⁽³⁾ derken, Ebü'l-Abbâs el-Kâlânisî ise, aklın, 'ayırt etme gücü'⁽⁴⁾ olduÄŸunu söyler. Ä°bn Manzûr ise, 'akıl, insanı diÄŸer canlılardan ayıran ayırt etme gücü'⁽⁵⁾ olduÄŸunu belirtir.

Yapılan tariflerden de anlaşılacağı gibi akıl, iyiyi kötüden, güzeli çirkinden eğriyi doğrudan ayırt edici bir güç ve araçtır ki, onunla insan diğer canlılardan ayrılmaktadır. Akıl sadece insana özgü bir özellik olup, insanı insan yapan en önemli unsurdur.

Aklın Değeri ve Önemi

Ä°slâmiyet, insan'a ruhu olan bir varlık olması sebebiyle deÄŸiÅŸik nazarla bakmıştır. Onu diÄŸer varlıklardan ayıran ve üstün kılan Allah'ın kendi emrinden ona üflediÄŸi 'ruh'a sahip olmasıdır⁽⁶⁾. Yani insan ruhu, ilâhî ve ulvî bir mahiyete sahiptir. Bu özelliÄŸiyle o, diÄŸer canlıların sahip olduÄŸu özelliklerden ayrılmaktadır. Sadece insana has olan bu ruha 'nefs' , 'kalb' ve 'akıl' ismi de verilmiÅŸtir. Ä°nsanı sorumlu kılan akıldır, hak ve vazifelere sahip olmasını temin eden de odur⁽⁷⁾.

Ä°mâm Gazzâlî, aklın 'din ve dünya iÅŸlerinin temel öğesi' olduÄŸunu belirtir⁽⁸⁾ ve aklın üç fonksiyonundan bahseder⁽⁹⁾.

1.[âletü'l-fehm]: Kavrama, anlama aracı,

2.[hâmilu'l-emâne]: Emâneti yüklenici,

3.[mahallü'l-hıtâb ve't-teklîf]: Hitap ve yükümlülüğün mahalli olmak,

Gazzâlî'nin bu tanımlamasıyla aklın, İslâm'daki işlevinin nedenli büyük ve önemli olduğu ortaya çıkmaktadır. İslâm'daki bütün sorumluluk ve yükümlülüklerin muhatabı "akıllı insan"dır. "Aklı olmayanın dini yoktur" sözü de buna işaret eder.

Kur'ân-ı Kerim, aklı pasif konumdan aktif konuma geçirmeyi sıklıkla emreder. Aklını kullanmayan kimseleri ÅŸiddetle yerip, kınar. Akıl sahiplerinden, bir yerde (uli'n-nuhâ) ⁽¹⁰⁾on altı yerde (ulu'l-elbâb) ⁽¹¹⁾diye bahseder. Ä°ÅŸte ayetlerden bazıları:

"Gerçekleri iyice bilmek isteyenlere ayetleri açıkladık"⁽¹²⁾

"(Sana karşı çıkanlar) hiç yeryüzünde dolaÅŸmazlar mı? Zira dolaÅŸsalardı elbette düşünecek kalpleri ve iÅŸitecek kulakları olurdu"⁽¹³⁾

DiÄŸer yandan Kur'ân aklını kullanmayanları kınayarak onları, hayvanlardan daha aÅŸağı yaratıklara benzetmiÅŸtir. Şüphesiz Allah katında canlıların en kötüsü, düşünmeyen, sağır ve dilsizlerdir"⁽¹⁴⁾

"Yoksa sen, onların çoÄŸunun gerçekten (söz) dinleyeceÄŸini yahut düşüneceÄŸini mi sanıyorsun? Hayır, onlar hayvanlar gibidir, hatta onlar yol bakımından daha da sapıktırlar."⁽¹⁵⁾

Ayrıca Allah Teâlâ aklı çalıştırmamayı, ahiret azabının sebeplerinden saymıştır.

"(Onlar ahirette) "KeÅŸke dinleyip, akıl etseydik, cehennem ehlinden olmazdık" derler."⁽¹⁶⁾

AKLIN KORUNMASINI SAÄžLAYAN DÄ°NAMÄ°KLER

Ä°mâm Şâtıbî, 'yemek, içmek, giyinmek, barınmak v.b. konularla ilgili beÅŸerî (biyolojik) davranışların varlık kazandırma açısından nefsin ve aklın korunmasına yönelik ÅŸeyler, olduÄŸunu'⁽¹⁷⁾ söylemektedir. Aklın ve hayatın biyolojik yönden korunması, ona 'varlık kazandırma' açısından korumayı ifade etmektedir. Ancak burada korumayı saÄŸlayan miktar, sadece 'zaruret' derecesindeki ölçüyü içine almaktadır.⁽¹⁸⁾

Ayrıca, Ä°slâm, bilgi edinmeyi Müslüman erkek ve kadınlara farz kılmıştır. Peygamberimiz : "Ä°lim (öğrenmek) bütün Müslümanlara farzdır"⁽¹⁹⁾ diye buyurmuÅŸtur. Ä°lim öğrenmeyi farz kılan Ä°slâmiyet, ilimde derinleÅŸmeyi de öğütlemiÅŸ, ilimde derinlik sahibi âlimleri övmüştür.

Öte yandan Ä°slâm, herkesin aklını kullanarak, gerçeÄŸi ve doÄŸruyu bulmasını ister ve taklidi reddeder. Kesin nass'ların dışında, gerekli ehliyete sahip olan kimseleri "içtihat" yapmaya teÅŸvik eder. İçtihadında yanılan kimsenin bile ecir alacağını beyan eder. Peygamberimiz bu hususta şöyle buyurur. "Bir hâkim hükmettiÄŸi zaman içtihat eder isabet ederse, ona iki ecir vardır. (fakat) içtihat eder, içtihadında hata ederse ona bir ecir vardır."⁽²⁰⁾

Vehbe Zühaylî 'bilgi ve kültür'ü, aklın pozitif yönden korunmasının araçları sayar⁽²¹⁾.Ebû Zehra ise, aklı korumanın üç amaca yönelik olduÄŸunu söyler. Birinci olarak zikrettiÄŸi hedef, aklın korunmasına 'vücut verme' açısından ele alınabilir. O şöyle der:

'Aklın korunmasından güdülen birinci amaç, insanın toplum içinde saÄŸlam bir üye olmasını, etrafa iyilik edip, faydalı olan bir kiÅŸi olmasını saÄŸlamaktır. Çünkü toplum içinde yaÅŸayan her insanın sahip olduÄŸu akıl, sadece o kiÅŸinin özel hakkı deÄŸildir. Tam tersine o kimse faziletli toplum sarayını oluÅŸturan bir kerpiç olması dolayısıyla o bina duvarındaki bir boÅŸluÄŸu doldurmayı üslenmiÅŸ demektir. O halde toplumun kendi selâmetini göz önünde bulundurması en doÄŸal hakkıdır.'⁽²²⁾

Bütün bu söylenenleri değerlendirdiğimizde iki önemli sonuç çıkmaktadır.

1.Aklın 'kendisine varlık kazandırma' açısından korunması, onun fizikî ve biyolojik olarak kendisi için gerekli unsurların (yeme, içme v.b) sağlanmasıyla olur ki bu açıdan 'aklın korunması' ruh-beden bütünlüğüne sahip olarak hayatın korunması kapsamına girmektedir.

2.Aklın korunmasından asıl maksat, biyolojik olarak korunmasından daha çok esas fonksiyonu olan 'düşünme' yönünden korunup, geliştirilmesidir. 'Düşünme' yeteneğini kaybetmiş bir akıl, aslî işlevini yitirdiğinden, şer'î (-hukûkî) yükümlülüklerle sorumlu değildir. Dini teklif ve emirlerin muhatabı 'akıl'dır.

KENDİNE YÖNELİK ZARARLAR GİDERİLEREK AKLIN KORUNMASI

Aklın korunmasının ikinci yönü ve şekli, ona yönelecek, onu kısmen ya da tamamen işlemez ve kullanılamaz hale getirecek unsurların ortadan kaldırılması biçiminde olmaktadır. Aklın korunmasına yönelik zararların önlenmesi için çeşitli tedbirler alınmıştır.

Alkollü İçkilerin Ve Uyuşturucu Kullanımının Yasaklanması

Usulcülerden 'makâsıd' konusuna temas edenlerin tamamına yakını 'içki yasağı'nı aklın korunmasının en önemli aracı saymışlardır⁽²³⁾. Alkollü içecekler, insanı sarhoÅŸ ederek, normal bir ÅŸekilde düşünmeyi engeller, hukuki tasarruflarını olumsuz yönde etkiler. Akıl ise, insana Allah'ın en büyük ihsanı ve lûtfudur. Ä°nsan onunla insandır. Sorumlulukların ve dinî/hukuki iÅŸlerle yükümlü tutulmanın kaynağı akıldır⁽²⁴⁾. Aklî fonksiyonları kısmen ya da tamamen kaybeden kimseler, dinî/hukuki yönden yükümlü deÄŸildirler⁽²⁵⁾.

Kur'an-ı Kerim, tedricen de olsa sonuçta içki içmeyi kesin bir biçimde yasaklamıştır. Bu yasağı ifade eden ayette Allah Teâlâ şöyle buyurmuştur.

"Ey iman edenler! Åžarap, kumar, dikili taÅŸlar (putlar), fal ve ÅŸans okları birer ÅŸeytan iÅŸi pisliktir, bunlardan uzak durun ki, kurtuluÅŸa eresiniz. Åžeytan, içki ve kumar yoluyla ancak aranıza düşmanlık ve kin sokmak: sizi Allah'ı anmaktan ve namazdan alıkoymak ister."⁽²⁶⁾

Peygamberimiz  birçok hadis-i ÅŸerifte, içki yasağından bahsetmiÅŸtir. Bu hadislerden ikisi şöyledir. "Her sarhoÅŸ edici, ÅŸarap (içki)dir. Ve her içki haramdır."⁽²⁷⁾ DiÄŸer bir hadiste ise "ÇoÄŸu sarhoÅŸ eden ÅŸeyin azı da haramdır." ⁽²⁸⁾

Ä°slâm içki kullanmayı yasakladığı gibi, uyuÅŸturucu kullanmayı da yasaklamıştır. Bu yüzden morfin, afyon, kokain, eroin, esrar v.b. uyuÅŸturucular, kesinlikle haramdırlar. UyuÅŸturucu kullanmak, sadece aklı ve düşünceyi iÅŸlemez hale getirmekle kalmaz, insanın sinir sistemini, akli dengesini ve beden saÄŸlığını da bozar. Kendisinde doÄŸuÅŸtan var olan tabii hasletleri ve güzellikleri yok eder.⁽²⁹⁾ UyuÅŸturucu bağımlılığı baÅŸka kötülüklere de yol açar. Aklî dengesi bozulan ve iradelerine sahip olamayan esrarkeÅŸler çalışamaz, para kazanamaz, ellerindeki mal ve mülke sahip çıkamaz, her ÅŸeylerini elden çıkarırlar. Neticede hırsızlık yapmaya hatta türlü ahlaksızlıkla ihtiyaç duydukları parayı ellerine geçirmeye çalışırlar. Bahsedilen sebeple Ä°slâm, tıbbî maksatla ve hekim denetiminde alınan morfin ve narkoz hariç bütün uyuÅŸturucu maddelerini, azıyla çoÄŸuyla, haram kılmıştır.⁽³⁰⁾

İçki İçenlere "Celde" (=Sopa) Cezası Verilmesi

Ä°slâm hukuku içki kullanan kimselere celde (=sopa) cezası öngörmüştür. Haberlerde sabit olduÄŸuna göre, Rasûlullâh  içki içme hakkında ceza tayin etmiÅŸtir. Bu konuda Rasûlullah : "İçki içene celde vurunuz."⁽³¹⁾ buyurmuÅŸtur.

Bir baÅŸka rivayete göre Rasûlullah 'e içki içmiÅŸ bir adam getirilmiÅŸ, Rasûlullah  ona iki hurma çubuÄŸuyla kırka yakın sopa vurmuÅŸ⁽³²⁾, Hz. Ebûbekir  de aynı cezayı uygulamıştır. Daha sonra Hz. Ömer'e  böyle bir adam getirilince, o içki içme cezası hakkında âlimlerle istiÅŸarede bulunmuÅŸ, Abdurrahman Ä°bn Avf'ın , "hadlerin en azı seksendir" demesi üzerine, Hz. Ömer  de seksen sopa vurmuÅŸtur⁽³³⁾.

Hz. Ali  ise, içki cezası hakkında şöyle demiÅŸtir: "Bir kimse sarhoÅŸ olursa, iftira eder. Ä°ftira edenin cezası da seksen sopa olmalıdır."⁽³⁴⁾

Müçtehit Ä°mamlar celde'nin sayısında ihtilaf etmiÅŸlerdir. Cumhûr-ı fukahaya göre, içkinin cezası seksen sopadır. Ä°mam Şâfiî, Ebû Sevr ve Davud ez-Zâhirî'ye göre ise kırk sopadır⁽³⁵⁾.

Dipnotlar

1-Cevherî, a.g.e., V/1769; İbn Manzûr, a.g.e., XI/458 vd.; İbn Düreyd, a.g.e., Haydarâbâd (Deken). H.1345, c.III, s.128.

2-Tehânevî, a.g.e., II/1029, vd., Fatıma İsmâil, el-Kur'ânû ve'n-Nazaru'l-Aklî, ABD (Virjinya) 1993, I. Baskı, s.50-59.

3-Kurtubî, Ebû Abdillah, (v.671/1273); el-Câmiu li Ahkâmi'l-Kur'ân, Beyrut, 1993, c.I, s.252.

4-Kurtubî, a.g.e., s.252.

5-İbn Manzûr, a.g.e., c.IV, s.458.

6-es-Secde, 32/9; Sâd, 38/72.

7-UludaÄŸ, a.g.e., s.139.

8-Ğazzâlî, Şifâü'l-Ğalîl, s.164.

9-Ğazzâlî, a.g.e., s.160; el-Mustasfâ, c.I, s.267.

10-Tâhâ, 20/54.

11-el-Bakara, 2/179, 197, 269; Âl-i İmrân, 3/7, 190; el-Mâide, 5/100; Yûsuf, 12/111; er-Râd, 13/19; İbrahim, 14/52; Sâd, 38/29, 43; ez-Zümer, 39/9, 18, 21; el-Ğafir, 40/54; et-Talâk, 65/10.

12-el-Bakara, 2/118.

13-el-Hacc, 22/46.

14-el-Enfâl, 8/22.

15-el-Furkân, 25/44.

16-el-Mülk, 67/10.

17-Şâtıbî, a.g.e., c.II, s.8.

18-Şâtıbî, a.g.e., c.II, s.8, (Abdullah Dıraz'ın açıklaması, Dipnot 1).

19-Dârimî, a.g.e., Mukaddime, 17.

20-Buhârî, a.g.e., el-İ'tisâm bi's-Sünne, 21 (c.8, s.157).

21-Zühaylî, a.g.e., c.II, s.1021; el-Vecîz fî Usûli'l-Fıkh, Dımeşk 1995/1425, II. Baskı, 220.

22-Ebû Zehra, el-Ukûbe, s.35; Târihu'l-Mezâhibi'l-İslâmiyye, s.308.

23-Mes. Bkz. Ğazzâlî, el-Mustasfâ, c.I, s.289; İzz Abdisselâm, Kavâidü'l-Ahkâm, c.I, s.163-164.

24-İzz Abdisselâm, a.g.e., c.I, s.164.

25-Zeydân, el-Medhal, s.265-266.

26-el-Maide, 5/90.

27-Müslim, a.g.e., Eşribe, 73; Ebû Davud, a.g.e., Eşribe, 5.

28-Ebû Davud, a.g.e., Eşribe, 5; Tirmizî, a.g.e., Eşribe, 3; Nesâî, a.g.e., Eşribe, 25; Dârimî, a.g.e., Eşribe, 8.

29-UludaÄŸ, a.g.e., s.145.

30-UludaÄŸ, a.g.e., s.146.

31-Ebû Davûd, Hudûd, 32; Tirmizî, Eşribe, 42; Nesâî, Hudûd, 17-18; Darimî, Eşribe, 10.

32-Müslim, Hudûd, 8. (Hd. No;1706).

33-Müslim, Hudûd, 8, (Hd. No; 1706).

34-Ebû Davûd, Hudûd, 36. (Hd. No; 4489); İbn Münzir, el-İşrâf, c.III, s.58; Şâ'rânî, Abdülvehhâb (v.973/1565), Keşfü'l-Ğumme an Cemîi'l-Umme, Beyrut ts., c.II, s.186.

35^-İbn Rüşd, Bidayetü'l-Müçtehit, c.II, s.371.