B. DERS ALDIÄžI HOCALARI

Nu'mân b. Sâbit, babasıyla on altı yaşında hacca gittiğinde orada Tâbiînden Atâ b. Ebî Rabâh ile tanışarak ondan hadis dinlediği, rivayet edilir.(29) Kendisi, tâbiînden sayılır.(30) Onun, gençliğinde çağının bütün düşünce akımlarını izlediği, ihtilâfları çok iyi tespit ettiği zikredilmektedir.(31)

Fıkıhta karar kılıp selefin yolunu izlemeye başladıktan sonra, geleneğe uyarak kendisine bir üstat âlim seçti. On sekiz yıl Irak'ın büyük fakihi Hammâd b. Ebî Sü­leyman (v.120/737)'ın derslerine devam etti. Onun vekili oldu ve on yıllık öğrenci­likten sonra kendi kürsüsünü açmak istediyse de, altmış kadar fetvasının kırkının Hammâd tarafından tasvip edildiği ve yirmisinin düzeltildiğini görünce bundan vazgeçerek onun ölümüne kadar vekâletinde bulundu.(32)

Hocası Hammâd b. Ebî Süleyman, İbrahim en-Nehaî ve Şa'bî gibi iki büyük âlimden fıkıh okudu. Abdullah b. Mes'ud ve Hz. Ali'nin fıkhına sahip 'ın fıkhından faydalandı. Ebû Hanîfe'nin fıkhında daha ziyade İbrahim en-Nehaî okulunun tesi­ri görülür. Dehlevî, "Hanefi fıkhının kaynağı, İbrahim Nehaî'nin kavilleridir" der.(33)

Ayrıca Ebû Hanîfe, "istihsan" kullanmada tartışılmaz bir ilim elde etmiştir. Onun tacir olarak halkın günlük hayatıyla iç içe oluşu ve sık sık ilim merkezlerine seyahat edip birçok âlim ile düşünce alışverişinde bulunması, bu alandaki saygınlı­ğını arttırmıştır. Hac seyahatlerinde Tâbiîn âlimlerinin ileri gelenleriyle görüşmüş, ilmî sohbetlerde bulunmuş, onlardan hadis dinlemiştir. 'Atâ b. Ebî Rabâh, 'Atiyye el-Avfî, Abdurrahman b. Hürmüz el-A'rec, İkrime, Nâfi', Katâde bunlardan bazıları­dır.(34) Kendisi şöyle der:

"Hz. Ömer'in, Hz. Ali'nin, Abdullah b. Mes'ûd'un ve Abdullah b. Abbâs'ın fık­hını onların ashâbından aldım"(35)

C. TALEBELERÄ°

İmam Ebu Hanîfe öğrenci yetiştirmeye büyük önem vermiş ve şöhretli tale­beler yetiştirmiştir. Onun öğrencileri de, kendisi gibi üst düzey fıkıhçılar olarak tarihe geçmişlerdir. Burada sadece onların isminden bahsedecek, detayları yeni araştırmalara bırakacağız. Ebû Hanîfe'nin en önde gelen talebeleri şunlardır:

1-Ä°mam Ebu Yusuf (v.182/798)

2-İmam Muhammed b. El-Hasen eş-Şeybânî (v.189/805)

3-İmam Züfer (v.158/775)

4-Hasan b. Ziyâd el-Lü'lüî (v.204/819)

5-Nuh b. Ebî Meryem (v.173/789)

6-Kâsım b. Ma'n (v.175/791)

7-Yahya b. Zekeriya (v.183/799)

8-Esed b. Amr el-Becelî (v.190/806)

9-Hafs b. Gıyâs (v.194/810)

10-Veki b. el-Cerrâh (v.197/812)

11-Ebu Mutî' el-Belhî (v.199/814)(36)

D. ESERLERÄ°

İmam Ebu Hanîfe'ye nispet edilen eserler şunlardır:37

1- el-Fıkhu'l-ekber:

Eserin konusu İslam akaidinin temel esaslarını veciz ve beliğ bir şekilde bir araya getirip, müslümanların neye nasıl inanacağını belirlemektir. Bu eser İmam Ebû Hanîfe tarafından bizzat kaleme alınmayıp, sonradan öğrencileri tarafından onun görüşleri doğrultusunda hazırlanmıştır. Eserin dünyanın çeşitli kütüpha­nelerinde yazmaları bulunmaktadır. Fıkhı ekber'in en eski iki nüshası, Medine'de Şeyhu'l-İslam Arif Hikmet Kütüphanesi no: 226 da kayıtlıdır. Bu eserin çok sayıda Türkçe tercümesi vardır.(38)

2-el-Fıkhu'l-ebsat:

Ebu'l-Mutî' el-Belhî (v.199/814) tarafından İmam'dan rivayet edilmiştir. İnanç esasları ile ilgilidir. Muhammed Zâhid el-Kevserî bu eseri el-'Âlim ve'l-Müte'allim adlı eserle birlikte neşretmiştir. Bu eser, Ebu'l-Leys es-Semerkandî, İbrahim b. İs­mail el-Malatî, Ata b. Ali Muhammed el-Cürcânî (v.687/1288) tarafından da şer­hedilmiştir.

3-el-Müsned:

İmam Ebu Hanîfe'nin rivayetlerinin sonradan derlenmesi sonucu oluşturul­muş bir eserdir. Dünyanın değişik kütüphanelerinde İmâm'a nispet edilen onbeş adet müsned bulunmaktadır. Bunların tamamına yakınını Ebü'l-Müeyyed el-Hârizmî (v.655/1257), 'Câmiu mesânîdi Ebî Hanîfe' adlı eserde toplamıştır.(39)

4-el-Âlim ve'l-Müteallim:

Bu eserin ravisi Ebu Mukâtil Hafs b. Selem es-Semerkandî (v.208/823) dir. İnanç esasları konusundadır. Eser soru-cevap şeklinde hazırlanmıştır. Eserdeki âlim, İmam-ı 'Azam Ebu Hanîfe, öğrenci de Ebu Mukâtil'dir.

5-Risâle ilâ Osmân el-Bettî:

Ebû Hanîfe Basra'da bulunan arkadaşı fakih Osman el-Bettî (v.143/760)'ye yaz­dığı akaidle ilgili küçük bir risalesidir.

6-el-Vasıyye:

Konusu akâid olan bu eser, Ebû Hanîfe'nin oğlu Hammâd ve İmam Ebû Yûsuf tarafından rivayet edilmiştir. Eser, Ekmelüddin Bâbertî (v.786/1385), Molla Hü­seyin b. İskender er-Rumî el-Hanefî (v.1084/1673), İşkodralı Nurettin Efendi (v.1260/18844) ve İmam Yusufî (v.1056/1646) tarafından Zuhru'l-'Atıyye fî Şerhi'l-Vasıyye adıyla şerh edilmiştir.

Onun mezhebini fıkhî görüş ve düşüncelerini sistematik hale getiren, İmam Ebu Yusuf ile İmam Muhammed b. el-Hasen eş-Şeybânî'dir.(40) el-Asl, el-Câmi'u'sSağîr, el-Câmi'u'l-Kebîr, ez-Ziyâdât, es-Siyerü'l-Kebîr'i yazan odur. Bu kitaplar gü­venilir rivayetler olarak zikredilerek "Zâhirü'r Rivâye" veya "Mesâilü'l-Usûl" adıyla mezhebin ana kaynakları sayılmıştır.(41)

Talebelerinin toparladığı "el-Fıkhu'l Ekber", kesin olarak İmam Âzam'a aittir ve ehl-i sünnet akidesinin temel kitabıdır.(42) Ayrıca el-Fıkhü'l-Ebsât, Kitâbü'l-Âlim ve'l-Müteallim, Kitâbü'r-Risâle, el-Vasiyye, el-Kasîdetü'n-Nu'mâniye, Marifetü'l-Mezâhib, Müsnedü'l-İmam Ebî Hanîfe adlı eserler de imamdan rivayet edilmiştir.(43)

Dipnotlar

29-İbnü›l Esir, Üsdü'l-Ğâbe, III, 133.

30 -Bkz. Ebu İshak eş-Şîrâzî (v.476) , Tabakâtü'l-Fukahâ, nşr. Şeyh Halil el-Meys, Beyrut ts., s.87; Ebu Zehra, Ebu Hanife, s.71 vd.

31 -Şarâni, Abdülvehhâb, et-Tabakatü'l-Kübrâ, I, 52-53.

32- Uzunpostalcı, Mustafa "Ebû Hanîfe", DİA, c.10, s.132 vd.

33- Dihlevî, Şah Veliyullah, Huccetullah'il Bâliğa, I/146. Ayrıca bkz., Uzunpostalcı, "Ebû Hanîfe", s.132.

34-Bkz. Zehebî, Ebu Abdillah Muhammed b. Osman, Menâkibu'l-İmâm Ebî Hanife ve Sahiheyni Ebî Yûsuf ve Muhammed b. el-Hasen, nşr. Muhammed Zâhid el-Kevserî-Ebu'lvefâ el-Afgânî, Beyrut 1408, s.20 vd.

35- Ebû Zehra, Ebû Hanife, 44.

36-Bu zatların biyografi bilgileri için bkz. Ahmet Özel, Hanefî Fıkıh Âlimleri, DİB. Yayınları, Ankara 1990, s.19 vd.

37- İmam Ebu Hanife'nin eserleri hakkında daha geniş bilgi için bkz. Mustafa Uzunpostalcı, "Ebû Hanîfe", DİA, c.10, s.154-155, İstanbul 1994; İbrahim Emiroğlu, İmam-ı Azam'ın Beş Eseri Üzerine, İslamî Araştırmalar Dergisi, Anka­ra 2002, cilt. 15, sayı 1-2, sayfa. 245; İlyas Çelebi, Risaleleri ve İtikadi Görüşleri İle İmam-ı Azam Ebû Hanîfe, İslamî Araştırmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, sayı 1-2, sayfa, 63 vd.; Temel Yeşilyurt, Fıkhu'l-Ekber'e Metodolojik Bir Bakış, İslamî Araştırmalar Dergisi, Ankara 2002, cilt. 15, sayı 1-2, sayfa, 175 vd.

38 -Bu eserin tercüme ve mütevazı bir şerhi tarafımızdan da yapılmış, eser İstanbul'da yayımlanmıştır. Bkz., Ali Pekcan, İslam Akâid Metinleri, el-Fıkhul ekber ve Tahâvî Akâid Risalesi çeviri ve şerh, Rağbet Yayınları, İstanbul 2009.

39-Bu müsnedlerden Haskefî (1088/1677)'ye ait olanı, rivayetlerin tahriçleri ve ilgili değerlendirmeler ile birlikte tara­fımızdan Türkçeye de çevrilmiştir [Ali Pekcan, Ebu Hanîfe Müsned'i, Yediveren yayınları 2005 Konya].

40-Bu iki İmamın meydana getirdiği eserleri ilim ehline faydalı olur amacıyla baskı yeri ve tarihleriyle birlikte burada vermek istiyoruz:

1. İmam Ebû Hanîfe (v.150/767), el-Müsned, [Ebû Nuaym el-Isfehânî (v.430)' nin rivayeti] (thk. M. el-Fâryâbî) Riyad 1994, I.B.

2. İmam Ebû Hanîfe, el-Müsned(ü's-Sağîr) [Mûsâ İbn Zekeriyyâ el-Haskefî el-Hanefî (v.650) rivayeti], (thk: Safvet es-Segâ), Kâhire 1962

3. İmam Ebû Yûsuf, Kitâbü'-Harâc, [Bulak,1302.h.tan ofset], Dâru'l-Ma'rife, Beyrut.

4. İmam Ebû Yûsuf (v.182/798), İhtilâfu Ebî Hanîfe ve İbni Ebî Leylâ (v.146), (thk. Ebû'l-Vefâ el-Afgânî) (yy.hz. Rıdvân M.Rıdvân), Kahire h.1357 (?), I.B.

5. İmam Ebû Yûsuf, er-Redd alâ Siyeri'l-Evzâî, (thk: Ebû'l-Vefâ el-Afgânî) [yy. haz: Rıdvân Muhammed Rıdvân], Kahire/Beyrut, h.1357

6. İmam Ebû Yûsuf, Kitâbü'l-Âsâr, (thk: Ebû'l-Vefâ el-Afgânî), Haydarabad -Deken/ Beyrut, 1355 (?)

7. Şeybânî, el-Câmiu'l-Kebîr, (thk: Ebû'l-Vefâ el-Efgânî), Lâhor, 1981

8. Şeybânî, el-Hucce alâ Ehli'l-Medîne, (thk.Ebû'l-Vefâ el-Afgânî), Haydarabad-Deken, 1965, I.B., (c.I-IV)

10. Şeybânî, el-Câmiu's-Sağîr, [Abdülhayy el-Lüknevî (v. 1304.h) 'nin şerhi "en-Nâfiu'l-Kebîr" ile birlikte] Beyrut 1986, I.B.

11. Şeybânî, Kitâbü'l-Asl (el-Mebsût), [thk: Ebû'l-Vefâ el-Afgânî], Beyrut 1990, I.B., (c.I-V)

12. Şeybânî, Ziyâdetü'z-Ziyâdât (Serahsî (v.483)'nin "en-Nüket" adlı şerhi ile birlikte), [thk: Ebû'l-Vefâ el-Afgânî], Beyrut 1986, I.B.

13. Şeybânî, Kitâbü'l-Âsâr, Karaçi H.1419, III. B.

14. Şeybânî, Kitâbü'l-Âsâr: [Ebû'l-Vefâ el-Afgânî thk. Ve "Bâbu Ziyârati'l-Qubûr" bölümüne kadar yaptığı şerh ile birlikte] Beyrut 1993, II. B. (2 cilt)

15. Şeybânî, ez-Ziyâdât (Kâdîhân (v.592/1196)'ın "Şerhu'z-Ziyâdât" adlı şerhi ile birlikte), [thk. Dr. Kâsım Eşref], Karaçi 2000, c.I-VI

16. Şeybânî, Kitâbü'l-Kesb (Serahsî (v.483)'nin şerhi ile birlikte), [yy.hz. A.Ebû Ğudde] Beyrut, 1997, I.B.

17. Şeybânî, el-Muvatta', (thk. Abdülvehhab Abdüllatîf), Kahire, 1979, VIII. B. (tek cilt)

18. Şeybânî, el-Muvatta', (Lüknevî'nin 'et-Ta'lîku'l-Mümecced alâ Muvatta'ı Muhammed' adlı şerhi ile birlikte), (thk. Dr. Takıyyuddin en-Nedvî), Bombay /Dımeşk / Beyrut,1991, I.B. (c.I-III)

19. Şeybânî, Kitâbu's-Siyer ve'l-Harâc ve'l-U'şr (min kitâbi'l-asl), [Hz.Mecîd Haddûrî] Washington U.S.A (nşr. N. Eşref Nûr Ahmed), Karaçi h.1417, I.B.

20. Şeybânî, es-Siyeru'l-Kebîr (maa Şerhi's-Serahsî (v.490), (thk. A. Muhammed), Beyrut 1997, I.B.

41- Bu eserlerin mezhep içerisindeki değeri hakkında bkz. Lüknevî, Abdülhayy, en-Nâfiu'l-kebîr şerhu'l-Câmi's-sağîr, Âlemü'l-kütüb, Beyrut 1986, s.17 vd.

Zehebî, Siyer, 6/401; Menâkıb, s.32, 33; Saymerî, Ahbâru Ebî Hanîfe, s.27

İbn Abdilberr, el-İntiqâ, s.257; Kuraşî, el-Cevâhiru'l-Mudıyye, 1/61; Zehebî, Târîhu'l-İslâm, 6/310; Siyer, s.40.

42-Fahrü›l İslâm Pezdevî, Usûlü'l-Fıkh, I, 8; İbnü'n-Nedim, Kitâbü'l-Fihrist, I, 204.

43-Bu eserlerin otantik değeri konusundaki tartışmaların özlü bir değerlendirmesi için bkz. İlyas Çelebi, Risaleleri ve İtikadi görüşleri ile İmam-ı 'Azam Ebu Hanife, İslami Araştırmalar dergisi, Ebu Hanife özel sayısı, Ankara 2002, sh. 63 vd.