V. DEÄžER:

MALIN KORUNMASI

İslâm'ın korunmasını amaçladığı hedeflerden biri de mal'ın korunmasıdır. Mal, insan hayatında kendisine gereksinim duyulan dış dünyadaki bütün varlık ve eşyalardır. Onsuz insanın hayatını sürdürmesi imkânsızdır. Biz bu kısımda malın tanımı, önemi ve korunma yönlerinden bahsedeceğiz.

Tanım

Lügatte mal, 'insanın sahip olduÄŸu ÅŸeylerin tamamına' verilen bir isimdir⁽¹⁾. Cahiliye döneminde 'develer' e de 'mal' denilirdi⁽²⁾. Önceleri yalnızca altın ve gümüşe mal denilirken, daha sonra 'sahip olunan ÅŸeylerin tamamına' bu isim verilmiÅŸtir⁽³⁾. Fakihlerin ıstılahında ise, insan tabiatının kendisine meylettiÄŸi, saklayıp, harcama yapabildiÄŸi ÅŸeylere 'mal' denilmiÅŸtir. Bu malların kullanımı ÅŸer'an mubah olsun haram olsun fark etmez⁽⁴⁾.

Mecelle'de mal, 'Ä°nsan tabiatının mâil olup, vakt-i hâcet için iddihar edilebilinen (saklanılabilen) ÅŸeylerdir ki, menkûle ve ÄŸayr-ı menkûle şâmil olur^'(5) ÅŸeklinde tanımlanmıştır. Hanefilere göre, menfaatler de 'mal' kabul edilmiÅŸtir.⁽⁶⁾

İnsan Hayatında Malın Yeri Ve Önemi

İslâm'ın hayat felsefesini teşkil eden beş zarurî esastan biri de malı korumaktır. Malın insan hayatında önemi çok büyüktür, kendisi olmaksızın yaşam mümkün değildir. Burada biz 'mal' kavramıyla, insanın yaşamı için zorunlu olan dış dünyadaki bütün eşya ve nimetlerin kastedildiğini söylemek istiyoruz.

Kur'ân-ı Kerim ve Sünnet-i Nebî'de malın insan hayatındaki yerine ve önemine işaret eden birçok ayet ve hadis bulunmaktadır. 'Mal' sözcüğü, Kur'ân'da seksen yedi (87) yerde geçmektedir. Meselâ, Allah Teâlâ malın insan hayatındaki rolü ve önemini şöyle belirtir.

"Mal ve oÄŸullar, dünya hayatının süsüdür."⁽⁷⁾

Yine, mal ve servetin dünya hayatındaki yerine şöylece değinir.

"Bilin ki dünya hayatı bir oyun, eÄŸlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlat sahibi olma isteÄŸinden ibarettir."⁽⁸⁾

Peygamberimiz de birçok hadislerinde, malın insan hayatındaki önemine iÅŸaret eder, mal ve mülk sahibi olmayı, -ÅŸeriata uygun olmak kaydıyla- teÅŸvik eder. Hatta bazı Sahâbîlere mal ve evlat bakımından rızıklandırılmaları için dua etmiÅŸtir⁽⁹⁾ Ayrıca malın insan için önemli oluÅŸunu: "Gerçekten ÅŸu (dünya) malı yeÅŸil ve tatlıdır"⁽¹⁰⁾ diyerek belirtmiÅŸtir.

MAL'IN KORUNMASINI SAÄžLAYAN DÄ°NAMÄ°KLER

Ä°slâm hukukçularına göre, 'ticarî ve iktisâdi' faaliyetler yapmak, malın –kendisine varlık kazandırma açısından- korunmasını saÄŸlamaktadır. Bu yüzden, mutlak anlamda bey (alım-satım) akdi, malın korunması ve elde edilmesinin en önemli aracı sayılmıştır. ⁽¹¹⁾

Ä°slâm, insanın zorunlu bir ihtiyaç olması hasebiyle malların mutlak mübadelesi demek olan bey' (alım-satım) akdini caiz kabul etmekle kalmaz. Ayrıca ticareti ve geçimin temini için çalışıp kazanmayı teÅŸvik eder. Allah Teâlâ bu hususta şöyle buyurur. "Allah alış-veriÅŸi helâl, faizi ise haram kılmıştır."⁽¹²⁾

Bir başka ayet-i kerimede de, insanların başkalarına ait malları ancak -meşrû (yasal) olmak kaydıyla- ticaret yoluyla elde edip, kullanabileceği şöyle ifade edilir.

"Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret dışında mallarınızı bâtıl (haksız-haram) yollarla aranızda (alıp-vererek) yemeyin."⁽¹³⁾

Bu ayette, ticaretin rıza'ya dayalı olması gerektiÄŸinin yanında, ticaret dışında yasal olmayan yollarla kazanç elde edilmesinde yasak olduÄŸu açıkça vurgulanmaktadır. Ticaretin meÅŸruiyetine bir baÅŸka ayette, herhangi bir akitte ÅŸahit ve belge bulundurmanın gerekli ve yerinde bir davranış olduÄŸuna iÅŸaret ettikten sonra bundan ancak, kesinleÅŸmiÅŸ bir ticaret durumu istisna edilmiÅŸtir. Ancak aranızda yapıp bitirdiÄŸiniz peÅŸin bir ticaret olursa, bu durum farklıdır. Bu durumda onu yazmamanızda bir sakınca yoktur."⁽¹⁴⁾ Helal yollardan kazanç elde etmek ise, farzdır. Sevgili Peygamberimiz  bunu, "Helal (kazanç) elde etmek, her Müslüman'a farzdır."⁽¹⁵⁾ ÅŸeklinde açıklamıştır.

KENDİSİNE YÖNELİK ZARARLAR GİDERİLEREK MAL'IN KORUNMASI

Ä°slâm, mal ve mülk edinmenin insan hayatının vazgeçilmez unsurlarından biri olduÄŸunu kabul ederken aynı zamanda mala yönelik her türlü tecavüz ve saldırıyı da yasaklamıştır.⁽¹⁶⁾ Ä°slâm hukuku, hırsızlık cezası olarak bir had belirlediÄŸi gibi "zorla mala el koymak" demek olan gaspı da ÅŸiddetle yasaklamış ve çeÅŸitli cezalar koymuÅŸtur. Ä°slâm hukukçuları Ä°slâm devletinde kendilerine ahit (güvence) verilen kimselerin ve Müslümanların mallarının dokunulmaz olduÄŸunda ittifak etmiÅŸlerdir.⁽¹⁷⁾

Malın muhafazası, hırsızlık, gasp veya benzeri yollarla yapılan saldırı ve tecavüzü yasak saymakla olduÄŸu gibi malın geliÅŸtirilmesi, onu koruyup himaye edecek, hakkını verecek ellere teslim edilmesi ile de olur. Fertlerin ellerindeki mallar bütün bir milletin ortak ekonomik deÄŸeridir. Bu nedenle malı doÄŸru bir ölçü ile dağıtarak, üreticilerin üretimlerini koruyarak, genel kaynakları geliÅŸtirerek, malın insanlar arasında bâtıl yollarla ve Allah'ın kullarına helal kıldığı yolların dışında baÅŸka bir yolla yenilmesine engel olunarak muhafaza edilir⁽¹⁸⁾

İslâm hukukuna göre mal ve mülk dokunulmazdır. Her türlü tecavüzden korunmuştur. Bu hususta Sevgili Peygamberimiz  şöyle buyurur.

"Gerçekten Allah Teâlâ haklı bir gerekçe dışında kanlarınızı, mallarınızı ve ırzlarınızı, bu gününüz, bu beldeniz ve bu ayınız gibi haram (dokunulmaz) kılmıştır."⁽¹⁹⁾

Yine Peygamberimiz, kadın ve erkeklerden biat alırken, sözleÅŸmenin unsurlarından biri de 'hırsızlık etmemek' idi⁽²⁰⁾ Ayrıca, yumurta, ip, urgan gibi önemsiz ÅŸeyleri çalıp, eli kesilen kimselere lanet etmiÅŸ⁽²¹⁾, öte yandan hırsızlık yapan kimsenin hırsızlık yaptığı sırada imanın kendisinden ayrıldığını söylemiÅŸtir⁽²²⁾. Bir baÅŸka hadislerinde ise: "Malı uÄŸrunda (haksız yere) öldürülen ÅŸehittir."⁽²³⁾ diye buyururken, diÄŸer bir rivayette bu kimsenin 'cennetlik' olduÄŸunu belirtilmiÅŸtir⁽²⁴⁾.

İslâm hukuku mala karşı saldırıları yasaklarken çeşitli cezâî müeyyidelerle de bu yasağı pekiştirmiştir. İslâm cezâ hukukundaki had cezalarından biri de "hadd-i sirkat"tır. Hırsızlığın cezası ise, -gerekli şartları ve özellikleri oluşmak şartıyla- hırsızın elinin kesilmesidir. Bu hususta Kur'ân-ı Kerim'deki muhkem bir ayette şöyle buyrulur:

"Hırsızlık eden erkek ve kadının yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah'tan bir ibret olmak üzere ellerini kesin."⁽²⁵⁾

Ayet-i Kerime'de hırsızlık eden kimsenin elinin kesilmesi gerektiği çok açık bir şekilde ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber , hırsızın elinin kesilebilmesinin dinar'ın ¼ ünü çalınması durumunda söz konusu olduÄŸunu söylemiÅŸ⁽²⁶⁾ bizatihi kendisi –gerekli ÅŸartları taşıyan hırsızlıktan dolayı- hırsızlık cezasını uygulamışlardır⁽²⁷⁾. Ãœsâme b. Zeyd  in hırsızlık yapan bir kadın için ÅŸefaat etme isteÄŸini ÅŸiddetle reddetmiÅŸtir.⁽²⁸⁾

Ä°slâm müçtehitleri –şartların oluÅŸması kaydıyla- el kesme cezasında ittifak etmiÅŸlerdir⁽²⁹⁾. Ancak el kesme cezasının miktarı, hırz (koruma)nın anlamı, boyutları, birden fazla hırsızlık yapan kimsenin hangi cezaya çarptırılacağı, nebbâş (kefen soyucu), tarrâr (yankesici), muhtelis (kapkaççı/çarpıcı) gibi kimselerin, Kur'an'daki [es-sârık] kavramı içine girip-girmediÄŸi hususunda ise ihtilaf etmiÅŸlerdir⁽³⁰⁾.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, Ä°slâmiyet, 'mal'ın korunması' için hem kendisine varlık kazandırma, hem de varlığını tehdit eden zararlı unsurların ortadan kaldırılması açısından çeÅŸitli hükümler koymuÅŸtur. Ticaret ve emek ile kazanç saÄŸlamayı överken, haksız yollarla mal kazanılmasını yasaklamıştır. Bu bâtıl yollar –ki, Kur'ân-ı Kerim'de birçok yerde geçer⁽³¹⁾- baÅŸta hırsızlık etmek, mala zorla el koymak olmak üzere, fâiz, ticarette hile yapmak, kolay mal ve sermaye kazanmak için yasadışı yollara baÅŸvurmak, israf, savurganlık, ihtikâr v.b kazanç biçim ve yöntemleridir.

 

Dipnotlar

1-Cevherî, a.g.e., s.1821; İbn Manzûr a.g.e., c.XI, s.635; Zebîdî, a.g.e., c.VIII, s.121.

2-İbn Abbâd, İsmail (v.385/995), el-Muhit fi'l-Lüğa, (thk. M. Hasen Al-i Yâsin), Beyrut 1994/1414, c.X, s.358.

3-İbn Manzûr, a.g.e., c.XI, s.636.

4-Tehânevî, a.g.e., c.II, s.1351; Ebû Ceyb, a.g.e.,s.344.

5-Mecelle, md. no; 126.

6-Hafîf, Ali, el-Milkiyye fi'ş-Şerîati'l-İslâmiyye, Beyrut 1990, s.17; Zerkâ, el-Medhal, c.III, s.168.

7-el- Kehf, 18/46.

8-el- Hadid, 57/20.

9-Buhârî, Savm, 81. (c.II, s.247)

10-Müslim, Zekât, 31. (Hd. No; 96)

11-Cüveynî, el-Burhân, c.II, s.606; Şâtıbî, a.g.e., c.II, s.8; Hallâf, İlmu Usûli'l-Fıkh, s.238; Şelebî, Ta'lilû'l-Ahkam, s.283; Bûtî, a.g.e., s.111.

12-el-Bakara, 2/275.

13-en-Nisâ, 4/29.

14-el-Bakara, 2/282.

15-Heysemî, Nûruddîn, Mecmeu'z-Zevâid ve Menbeu'l-Fevâid, (thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş), Beyrut, 1994/1414, c.X, s.520, (Taberânî (v.360)'nin 'el-Mu'cemu'l-Evsât'ından naklen), 'Heysemî, hadisin 'hasen' olduğunu söyler.

16-Zerkeşî a.g.e., c.VI, s.209.

17-İbnü'l-Münzir, el-İşrâf, c.III, s.319.

18-Ebû Zehrâ, el-Cerîme, s.37.

19-Buhârî, Hudûd, 9, (c.VIII, s.15,16)

20-Buhârî, Hudûd, 14, (c.VIII, s.18)

21-Buhârî, Hudûd, 13, (c.VIII, s.18)

22-Buhârî, Hudûd, 6. (c.VIII, s.15)

23-Ä°bn Hanbel, II/221.

24-Ä°bn Hanbel, II/223.

25-el-Maide, 5/38.

26-Müslim, Hudûd, 1, (Hd. No;1684)

27-Müslim, Hudûd, 1, (Hd. No;1686)

28-Müslim, Hudûd, 2, (Hd. No;1688)

29-İbnü'l- Münzir, el-İcmâ, s.127; el-İşrâf, c.II, s.289; İbn Hazm, Merâtibü'l-İcmâ, s.134. 

30-Mesela bkz; İbnü'l-Münzir, el-İşrâf, II/289 v.d; Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed Nasr (v.294/907), İhtilâfü'l-Ulemâ, (thk. Subhî Sâmerrâî), Beyrut 1986/1406, II. Baskı, s.221-228; Sibtü İbni'l-Cevzî, Ebû Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf Ferğâlî (v.654/1256), Îsâru'l-İnsâf fî Âsâri'l-Hılâf, (thk. en-Nâsıru'l-Huleyfî), Kahire, 1987/1408, I. Baskı, s.220-229.

31-Mes. Bkz. en-Nisâ, 4/29.