V. DEĞER:

MALIN KORUNMASI

İslâm'ın korunmasını amaçladığı hedeflerden biri de mal'ın korunmasıdır. Mal, insan hayatında kendisine gereksinim duyulan dış dünyadaki bütün varlık ve eşyalardır. Onsuz insanın hayatını sürdürmesi imkânsızdır. Biz bu kısımda malın tanımı, önemi ve korunma yönlerinden bahsedeceğiz.

Tanım

Lügatte mal, 'insanın sahip olduğu şeylerin tamamına' verilen bir isimdir⁽¹⁾. Cahiliye döneminde 'develer' e de 'mal' denilirdi⁽²⁾. Önceleri yalnızca altın ve gümüşe mal denilirken, daha sonra 'sahip olunan şeylerin tamamına' bu isim verilmiştir⁽³⁾. Fakihlerin ıstılahında ise, insan tabiatının kendisine meylettiği, saklayıp, harcama yapabildiği şeylere 'mal' denilmiştir. Bu malların kullanımı şer'an mubah olsun haram olsun fark etmez⁽⁴⁾.

Mecelle'de mal, 'İnsan tabiatının mâil olup, vakt-i hâcet için iddihar edilebilinen (saklanılabilen) şeylerdir ki, menkûle ve ğayr-ı menkûle şâmil olur^'(5) şeklinde tanımlanmıştır. Hanefilere göre, menfaatler de 'mal' kabul edilmiştir.⁽⁶⁾

İnsan Hayatında Malın Yeri Ve Önemi

İslâm'ın hayat felsefesini teşkil eden beş zarurî esastan biri de malı korumaktır. Malın insan hayatında önemi çok büyüktür, kendisi olmaksızın yaşam mümkün değildir. Burada biz 'mal' kavramıyla, insanın yaşamı için zorunlu olan dış dünyadaki bütün eşya ve nimetlerin kastedildiğini söylemek istiyoruz.

Kur'ân-ı Kerim ve Sünnet-i Nebî'de malın insan hayatındaki yerine ve önemine işaret eden birçok ayet ve hadis bulunmaktadır. 'Mal' sözcüğü, Kur'ân'da seksen yedi (87) yerde geçmektedir. Meselâ, Allah Teâlâ malın insan hayatındaki rolü ve önemini şöyle belirtir.

"Mal ve oğullar, dünya hayatının süsüdür."⁽⁷⁾

Yine, mal ve servetin dünya hayatındaki yerine şöylece değinir.

"Bilin ki dünya hayatı bir oyun, eğlence, bir süs, aranızda bir övünme ve daha çok mal ve evlat sahibi olma isteğinden ibarettir."⁽⁸⁾

Peygamberimiz de birçok hadislerinde, malın insan hayatındaki önemine işaret eder, mal ve mülk sahibi olmayı, -şeriata uygun olmak kaydıyla- teşvik eder. Hatta bazı Sahâbîlere mal ve evlat bakımından rızıklandırılmaları için dua etmiştir⁽⁹⁾ Ayrıca malın insan için önemli oluşunu: "Gerçekten şu (dünya) malı yeşil ve tatlıdır"⁽¹⁰⁾ diyerek belirtmiştir.

MAL'IN KORUNMASINI SAĞLAYAN DİNAMİKLER

İslâm hukukçularına göre, 'ticarî ve iktisâdi' faaliyetler yapmak, malın –kendisine varlık kazandırma açısından- korunmasını sağlamaktadır. Bu yüzden, mutlak anlamda bey (alım-satım) akdi, malın korunması ve elde edilmesinin en önemli aracı sayılmıştır. ⁽¹¹⁾

İslâm, insanın zorunlu bir ihtiyaç olması hasebiyle malların mutlak mübadelesi demek olan bey' (alım-satım) akdini caiz kabul etmekle kalmaz. Ayrıca ticareti ve geçimin temini için çalışıp kazanmayı teşvik eder. Allah Teâlâ bu hususta şöyle buyurur. "Allah alış-verişi helâl, faizi ise haram kılmıştır."⁽¹²⁾

Bir başka ayet-i kerimede de, insanların başkalarına ait malları ancak -meşrû (yasal) olmak kaydıyla- ticaret yoluyla elde edip, kullanabileceği şöyle ifade edilir.

"Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret dışında mallarınızı bâtıl (haksız-haram) yollarla aranızda (alıp-vererek) yemeyin."⁽¹³⁾

Bu ayette, ticaretin rıza'ya dayalı olması gerektiğinin yanında, ticaret dışında yasal olmayan yollarla kazanç elde edilmesinde yasak olduğu açıkça vurgulanmaktadır. Ticaretin meşruiyetine bir başka ayette, herhangi bir akitte şahit ve belge bulundurmanın gerekli ve yerinde bir davranış olduğuna işaret ettikten sonra bundan ancak, kesinleşmiş bir ticaret durumu istisna edilmiştir. Ancak aranızda yapıp bitirdiğiniz peşin bir ticaret olursa, bu durum farklıdır. Bu durumda onu yazmamanızda bir sakınca yoktur."⁽¹⁴⁾ Helal yollardan kazanç elde etmek ise, farzdır. Sevgili Peygamberimiz  bunu, "Helal (kazanç) elde etmek, her Müslüman'a farzdır."⁽¹⁵⁾ şeklinde açıklamıştır.

KENDİSİNE YÖNELİK ZARARLAR GİDERİLEREK MAL'IN KORUNMASI

İslâm, mal ve mülk edinmenin insan hayatının vazgeçilmez unsurlarından biri olduğunu kabul ederken aynı zamanda mala yönelik her türlü tecavüz ve saldırıyı da yasaklamıştır.⁽¹⁶⁾ İslâm hukuku, hırsızlık cezası olarak bir had belirlediği gibi "zorla mala el koymak" demek olan gaspı da şiddetle yasaklamış ve çeşitli cezalar koymuştur. İslâm hukukçuları İslâm devletinde kendilerine ahit (güvence) verilen kimselerin ve Müslümanların mallarının dokunulmaz olduğunda ittifak etmişlerdir.⁽¹⁷⁾

Malın muhafazası, hırsızlık, gasp veya benzeri yollarla yapılan saldırı ve tecavüzü yasak saymakla olduğu gibi malın geliştirilmesi, onu koruyup himaye edecek, hakkını verecek ellere teslim edilmesi ile de olur. Fertlerin ellerindeki mallar bütün bir milletin ortak ekonomik değeridir. Bu nedenle malı doğru bir ölçü ile dağıtarak, üreticilerin üretimlerini koruyarak, genel kaynakları geliştirerek, malın insanlar arasında bâtıl yollarla ve Allah'ın kullarına helal kıldığı yolların dışında başka bir yolla yenilmesine engel olunarak muhafaza edilir⁽¹⁸⁾

İslâm hukukuna göre mal ve mülk dokunulmazdır. Her türlü tecavüzden korunmuştur. Bu hususta Sevgili Peygamberimiz  şöyle buyurur.

"Gerçekten Allah Teâlâ haklı bir gerekçe dışında kanlarınızı, mallarınızı ve ırzlarınızı, bu gününüz, bu beldeniz ve bu ayınız gibi haram (dokunulmaz) kılmıştır."⁽¹⁹⁾

Yine Peygamberimiz, kadın ve erkeklerden biat alırken, sözleşmenin unsurlarından biri de 'hırsızlık etmemek' idi⁽²⁰⁾ Ayrıca, yumurta, ip, urgan gibi önemsiz şeyleri çalıp, eli kesilen kimselere lanet etmiş⁽²¹⁾, öte yandan hırsızlık yapan kimsenin hırsızlık yaptığı sırada imanın kendisinden ayrıldığını söylemiştir⁽²²⁾. Bir başka hadislerinde ise: "Malı uğrunda (haksız yere) öldürülen şehittir."⁽²³⁾ diye buyururken, diğer bir rivayette bu kimsenin 'cennetlik' olduğunu belirtilmiştir⁽²⁴⁾.

İslâm hukuku mala karşı saldırıları yasaklarken çeşitli cezâî müeyyidelerle de bu yasağı pekiştirmiştir. İslâm cezâ hukukundaki had cezalarından biri de "hadd-i sirkat"tır. Hırsızlığın cezası ise, -gerekli şartları ve özellikleri oluşmak şartıyla- hırsızın elinin kesilmesidir. Bu hususta Kur'ân-ı Kerim'deki muhkem bir ayette şöyle buyrulur:

"Hırsızlık eden erkek ve kadının yaptıklarına karşılık bir ceza ve Allah'tan bir ibret olmak üzere ellerini kesin."⁽²⁵⁾

Ayet-i Kerime'de hırsızlık eden kimsenin elinin kesilmesi gerektiği çok açık bir şekilde ifade edilmektedir.

Hz. Peygamber , hırsızın elinin kesilebilmesinin dinar'ın ¼ ünü çalınması durumunda söz konusu olduğunu söylemiş⁽²⁶⁾ bizatihi kendisi –gerekli şartları taşıyan hırsızlıktan dolayı- hırsızlık cezasını uygulamışlardır⁽²⁷⁾. Üsâme b. Zeyd  in hırsızlık yapan bir kadın için şefaat etme isteğini şiddetle reddetmiştir.⁽²⁸⁾

İslâm müçtehitleri –şartların oluşması kaydıyla- el kesme cezasında ittifak etmişlerdir⁽²⁹⁾. Ancak el kesme cezasının miktarı, hırz (koruma)nın anlamı, boyutları, birden fazla hırsızlık yapan kimsenin hangi cezaya çarptırılacağı, nebbâş (kefen soyucu), tarrâr (yankesici), muhtelis (kapkaççı/çarpıcı) gibi kimselerin, Kur'an'daki [es-sârık] kavramı içine girip-girmediği hususunda ise ihtilaf etmişlerdir⁽³⁰⁾.

Sonuç olarak diyebiliriz ki, İslâmiyet, 'mal'ın korunması' için hem kendisine varlık kazandırma, hem de varlığını tehdit eden zararlı unsurların ortadan kaldırılması açısından çeşitli hükümler koymuştur. Ticaret ve emek ile kazanç sağlamayı överken, haksız yollarla mal kazanılmasını yasaklamıştır. Bu bâtıl yollar –ki, Kur'ân-ı Kerim'de birçok yerde geçer⁽³¹⁾- başta hırsızlık etmek, mala zorla el koymak olmak üzere, fâiz, ticarette hile yapmak, kolay mal ve sermaye kazanmak için yasadışı yollara başvurmak, israf, savurganlık, ihtikâr v.b kazanç biçim ve yöntemleridir.

 

Dipnotlar

1-Cevherî, a.g.e., s.1821; İbn Manzûr a.g.e., c.XI, s.635; Zebîdî, a.g.e., c.VIII, s.121.

2-İbn Abbâd, İsmail (v.385/995), el-Muhit fi'l-Lüğa, (thk. M. Hasen Al-i Yâsin), Beyrut 1994/1414, c.X, s.358.

3-İbn Manzûr, a.g.e., c.XI, s.636.

4-Tehânevî, a.g.e., c.II, s.1351; Ebû Ceyb, a.g.e.,s.344.

5-Mecelle, md. no; 126.

6-Hafîf, Ali, el-Milkiyye fi'ş-Şerîati'l-İslâmiyye, Beyrut 1990, s.17; Zerkâ, el-Medhal, c.III, s.168.

7-el- Kehf, 18/46.

8-el- Hadid, 57/20.

9-Buhârî, Savm, 81. (c.II, s.247)

10-Müslim, Zekât, 31. (Hd. No; 96)

11-Cüveynî, el-Burhân, c.II, s.606; Şâtıbî, a.g.e., c.II, s.8; Hallâf, İlmu Usûli'l-Fıkh, s.238; Şelebî, Ta'lilû'l-Ahkam, s.283; Bûtî, a.g.e., s.111.

12-el-Bakara, 2/275.

13-en-Nisâ, 4/29.

14-el-Bakara, 2/282.

15-Heysemî, Nûruddîn, Mecmeu'z-Zevâid ve Menbeu'l-Fevâid, (thk. Abdullah Muhammed ed-Dervîş), Beyrut, 1994/1414, c.X, s.520, (Taberânî (v.360)'nin 'el-Mu'cemu'l-Evsât'ından naklen), 'Heysemî, hadisin 'hasen' olduğunu söyler.

16-Zerkeşî a.g.e., c.VI, s.209.

17-İbnü'l-Münzir, el-İşrâf, c.III, s.319.

18-Ebû Zehrâ, el-Cerîme, s.37.

19-Buhârî, Hudûd, 9, (c.VIII, s.15,16)

20-Buhârî, Hudûd, 14, (c.VIII, s.18)

21-Buhârî, Hudûd, 13, (c.VIII, s.18)

22-Buhârî, Hudûd, 6. (c.VIII, s.15)

23-İbn Hanbel, II/221.

24-İbn Hanbel, II/223.

25-el-Maide, 5/38.

26-Müslim, Hudûd, 1, (Hd. No;1684)

27-Müslim, Hudûd, 1, (Hd. No;1686)

28-Müslim, Hudûd, 2, (Hd. No;1688)

29-İbnü'l- Münzir, el-İcmâ, s.127; el-İşrâf, c.II, s.289; İbn Hazm, Merâtibü'l-İcmâ, s.134. 

30-Mesela bkz; İbnü'l-Münzir, el-İşrâf, II/289 v.d; Mervezî, Ebû Abdullah Muhammed Nasr (v.294/907), İhtilâfü'l-Ulemâ, (thk. Subhî Sâmerrâî), Beyrut 1986/1406, II. Baskı, s.221-228; Sibtü İbni'l-Cevzî, Ebû Muzaffer Şemsüddîn Yûsuf Ferğâlî (v.654/1256), Îsâru'l-İnsâf fî Âsâri'l-Hılâf, (thk. en-Nâsıru'l-Huleyfî), Kahire, 1987/1408, I. Baskı, s.220-229.

31-Mes. Bkz. en-Nisâ, 4/29.