Kıymetli okuyucularımız, Hind alt kıtasında 19. asırda yetişen büyük muhakkik ve tarihçi, allame Mevlana Şibli Numani'nin Mısırlı gazeteci Corci Zeydan'ın İslam medeniyeti tarihini ele aldığı Tarihu't Temeddün-il İslami adlı eserine 1912 senesinde Arapça yazdığı tenkidinin çevirisini sizlerle paylaşacağız.

Mevlana Şibli tarafından "El İntikad Ala'l Temeddün-i İslam" adıyla kaleme alınan eser, Mısır'da el-Menar mecmuasında tefrika edilmiş, İstiklal şairimiz merhum Mehmed Akif bey tarafından kısmen Türkçeye tercüme edilmiştir.

Prof. Dr. Mehmet Azimli Bey tarafından Sebilürreşad mecmuasından latinize edilen çalışma, hocamız tarafından genişletilerek, "Tarih Okumaları" adlı eserine(s: 143-171) de konulmuştur.(Prof. Dr. Mehmet Azimli, Tarih Okumaları, Araştırma Yayınları, Ankara, 2013)

Yazılmasının üzerinden yüz sene geçmesine rağmen, konuları itibarıyla eser güncelliğini korumaktır. Öyle ki mesela "denge" ehli olduğu iddiasındaki bir zatın eserde geçen bir meselede Corci Zeydan'la aynı vartaya yuvarlandığını görmemiz çok acıdır.

Çalışmasının sitemizde yayınlanmasına izin veren muhterem hocamıza teşekkür ederken, merhum Şibli Numani'yi de bir kere daha rahmetle anıyoruz. Saygılarımızla. Salih Okur/cevaplar.org

CORCİ ZEYDAN'IN "İSLAM MEDENİYETİ TARİHİ"

ADLI ESERİNE KARŞI YAZILMIŞ BİR TENKİT YAZISI

Bu çalışmamızda, Corci Zeydan'ın yazmış olduğu Tarihu't-Temeddüni'l İslamî adlı esere, Hint ulemasından Şiblî Numânî tarafından yazılan tenkit yazısının, el-Menar dergisinde yayınlanan bölümlerinin, Mehmet Akif Ersoy tarafından çevrilerek, Sebilü'r-Reşad dergisinde yayınlanan bölümlerini yayınlamak istiyoruz.

Corci Zeydan'ın eserinin, ülkemizde tekrar yayınlandığı bu günlerde bu tenkit yazısını yayınlamanın, kitabın okuyucuları açısından uygun olacağını düşündük.(1)

İslam dünyasında bu tarz kitapların ilki olan(2) bu esere bazı tenkitler yapılmıştır.(3) Günümüzde de yazara yönelik tenkitler yapılmaktadır.(4)

Corci Zeydan'ın(5) bu eserine şimdiye kadar yapılan tenkitler içinde en geniş ve en etkili tenkitlerin Şiblî Numanî'nin tenkitlerinin oluşturduğu belirtilmektedir.(6) Şiblî'nin tenkitleri, İslam dünyasında hararetle kabul edilmiştir.(7) Genelde Tarihu't-Temeddüni'l İslamî'ye tenkit yazanlar, ilk olarak Şiblî Numanî'nin tenkitlerini aktardıktan sonra, kendi tenkitlerine başlamaktadırlar. Bu anlamda ilk tenkit olması bakımından da önem arz etmektedir.

Ayrıca Şiblî Numani bu çalışmasında sadece eseri tenkit etmekle kalmamış, zaman zaman da tarih metodolojisi nasıl olmalıdır? İslam tarihi kaynakları nasıl kullanılmalıdır? gibi soruların cevaplarını aramış ve bu sorulara doyurucu cevaplar vermeye çalışmıştır. Bu çalışma bu bakımdan

da önemlidir.

Corci Zeydan'ın Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî adlı bu eseri basıldığı zaman,

Hindistan İlimler Bakanı olan Şiblî Numanî,(8) eserin çıkan ilk cildini okuduktan sonra, Corci Zeydan'a gönderdiği mektupta takdir hislerini ifade etmiş, sadece tenkit olarak kitapta verilen bilgilerin kaynaklarının da verilmesini istemiştir. Bu mektubu ikinci cildin başında yayınlayan(9) Corci Zeydan, tenkitleri haklı gördüğünü belirterek, bundan sonra yayınlanan ciltlerde kaynakları da vermiştir.(10)

Eserin sonraki ciltleri çıktıkça esere karşı olan takdir hislerini değiştiren Şiblî

Numanî, eserde gördüğü hatalar için bir tenkit yazısı yayınlamayı uygun bulmuş, bu yazıyı da el-Menar dergisinde tefrika etmiştir. El-Menar'da dizi halinde tefrika edilen tenkitlerin ilkine bir takdim yazısı yazan Muhammet Reşit Rıza, Corci Zeydan'a ağır ithamlarda bulunmuştur. Bu yazı dizisi daha sonra bir kitap halinde basılmıştır.(11)

Tefrika edilen bu tenkit yazıları, el-Menar'da yayınlandıkça, Mehmet Akif Ersoy tarafından Türkçe'ye çevrilip, Sebilü'r-Reşad'da yayınlamaya başlanmıştır. Mehmet Akif Ersoy, çeviriyi yapmadan önce bir giriş yazarak yazının tanıtımını yapmakta ve bu konuda bazı değerlendirmelerini aktarmaktadır.

Mehmet Akif'in çevirisini latinize ederken, çevirideki dilin üzerinden yaklaşık yüzyıl geçtiği için, bazı deyim ve kelimelerin günümüz Türkçesindeki karşılığını dipnotta vermek zorunda kaldık. Sebilü'r-Reşad'da yayınlanan her bölümün belirlenip sırasının belli olması ve yazının çıktığı her sayı için bir numara vererek yayınlanan yazıların numara ile takip edilmesini sağlamak amacıyla yazıları numaraladık. Bu çevirinin latinize edilmesini bana tavsiye ve teşvik eden Prof. Dr. Hulusi Kılıç'a teşekkür ederim. Şimdi çeviriyi sunmak istiyoruz:

TENKİD VE TAKRİZ

Yazan: Şiblî Numanî

Çev: Mehmet Akif Ersoy

MEDENİYET-İ İSLAMİYYE TARİHİNİN HATALARI

(el-Hilal) sahibi Corci Zeydan Efendi'nin (Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî)si

(Medeniyet-i İslamiyye Tarihi) ismiyle Türkçe'ye nakil olundu. Aslını okumayanlar tercümesini okumuşlar yahut işitmişlerdir.

Mısır'da, Rusya'da bir hayli intikada maruz olan bu eser, memleketimizde pek büyük bir mevkii tuttu. İşittiğime göre tarih yazanlarımız, Corci Zeydan Efendi'nin kitabını en zengin, en bîtaraf me'haz biliyorlarmış da, sahifelerini ayniyle nakil ediyorlarmış.

Müellif, vaktiyle eserini mekteplere kabul ettirmek için Mısır Maarif Nezaretine müracaat eylemiş: lakin müsaade alamamış idi. Çünkü münderecatını tetkik eden erbab-ı ihtisas, nezarete verdikleri takrirde, kitabın birçok yanlışı olduğunu ileri sürerek "okunamaz, okutulamaz" demişlerdi. El-Müeyyed gazetesinde de aynı kitaba dair birçok intikadlar görüldü ki, kitabın sahibi bunların bir kısmına mukabele, bir kısmını kabul etti.

El-Menar sahibi Muhammet Reşit Rıza'ya göre, eserdeki hatalar bile bile değilmiş. Müellifin bir takım mesaili anlayamamasından imiş. Vekayi-i cüziyeyi,

kavaid-i külliye(12) suretinde kabulüne gelince, bu da Corci Zeydan'ın bütün müellefatında tuttuğu bir usul imiş. Yalnız sonraları yazdığı yazılardan, söylediği sözlerden kendisinin Şuubiyyeden (sair milletleri Araplara tercih edenler)olduğu his olunuyormuş. Zaten eserin Türkçeye tercüme edilmesi de bundan ileri geliyormuş.

Zan etmeyiz ki, el-Menar sahib-i muhteremi şu son sözle Türklere hücum etmek istemiş olsunlar. Zira pekiyi bilmeleri lazım gelir ki, Tarihu't-Temeddüni'l İslamî mütercimi, Türk değildir. Müellif gibi Hıristiyan Araplardandır.

Şimdiye kadar bizde bu kitaba dair kimse tarafından bir söz söylenmemesi cidden şayan-ı teessüftür. Hele "Tarih-i İslam" yazmaya kalkışanlar dedikleri gibi me'haz olmak üzere yalnız bu eserin tercümesini intihap etmişlerse, pek garip olur.

Bizim tarihçilerimiz çok, ama öyle zan ediyoruz ki, bu iş masal yazmak nevinden bir şey olmayacak. Onun için az zaman zarfında ciltlerle tarih meydana getiren müverrihlerimize hayran olmamak elimizden gelmiyor.(!)

Haydi diyelim ki Garptaki milletlerin tarihi son zamanlarda mümkün olduğu kadar bîtaraf adamlar tarafından yazılmıştır. Onun için o eserleri tercüme edivermekle bir iş görmüş olalım. Lakin tarihin şarka, hususiyle İslam'a ait kısmı için de aynı vasıtaya müracaat etmek pek safderunluk olmaz mı?

Tarih-i İslam doğrudan doğruya Müslüman müverrihlerinin eserlerinden alınmalıdır. Ancak bunların hiç olmazsa en mevsuk, tanınmış olanları iyice tetkik edildikten, uzun uzadıya muhakeme olunduktan sonra nakil olunmalıdır.

Tarih yazmak için tabii birçok şeraiti câmi olmak icap edecek. Lakin Tarih-i

İslam için her şeyden evvel lisan-ı Arabiyi edebiyatıyla beraber bilmek elzemdir. Zira müracaat edilecek me'hazlar arasında herkese söylemeyenleri pek çoktur.

Bu hafta gelen (el-Menar) da Corci Zeydan'ın tarihine dair bir makale gördük.

Muharriri, Hint ulemasından Şeyh Şiblî en-Numanî'dir. İnşallah gelecek nüshamızdan başlayarak tercüme edeceğiz. Eserin ne kadar süreceğini bilemiyoruz.

Çünkü el-Menar'da da mabadili(13) olarak devam ediyor.

Mehmed Akif

 Sebilü'r-Reşad, 1328, sayı: 5-187, cilt: 1-8, sayfa, 92.

Dipnotlar

1- Bu eser Zeki Meğamiz tarafından Medeniyet-i İslamiyye Tarihi adıyla 1328-1913 senesinde İstanbul'da, çevirisini aktardığımız tenkit yazısıyla aynı yıl içinde yayınlanmıştır. Mümin Çevik tarafından İslam Medeniyeti Tarihi adıyla 1971-1978 tarihlerinde İstanbul'da günümüz Türkçe'sine çevrilmiştir. Kitap 2004 de tekrar latinize edilerek yeniden yayınlanmıştır. Bkz. Corci Zeydan, İslam Uygarlıkları Tarihi, notlarla günümüz Türkçesine çeviren: Necdet Gök, İletişim

Yay. İstanbul, 2004.

2- Corci Zeydan, Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî, Thk: Hüseyin Munis, Mısır, 1968, I, 10.

3- Bkz. Emin el-Halavani, Nebşu'l-Hezeyan Min Tarih-i Corci Zeydan, Loknav, 1307: Abdülvahhap es-Sabuni, Uyunu'l- Müellefat, Thk: Mahmut Fahuri, Halep, 1994, II, 381.

4 -Yapılan tenkitlerden en dikkat çekenleri şöyle aktarılabilir: Yazarın rivayetler arasında yaptığı zayıf rivayetleri tercih etmesi, yaşadığı dönemin konjönktürel durumu nedeniyle Osmanlı'ya karşı yanlı bir tutum sergilemesi, eserin plan ve düzen konusundaki eksiklikler, kitabını gazeteci olması itibariyle çabuk ve yetersiz bilgilerle yazması vs. gibi. Bkz., Corci Zeydan, İslam Uygarlıkları Tarihi, I, 22.

5-Son devrin Arap, tarihçi, edip ve gazetecisi olan Corci Zeydan, 1861 de Beyrut'ta Ortodoks bir ailenin çocuğu olarak dünyaya geldi. Latince, İngilizce, Fransızca, Almanca, Süryanice, İbraniceyi bilen Zeydan, Hilal dergisi çıkararak, fikirlerini yansıttı. Dönemin ittihatçılarını destekleyen Zeydan, 1914 te öldü. Tarih, edebiyat, tarihi romanlar ve sosyal konularda birçok eseri bulunan Zeydan'ın ülkemizde bilinen en meşhur eseri tenkidini yayınladığımız eserdir. Tarihi romanlarından bir kısmı Türkçeye çevrilmiştir. Yazarın hayatı ve eserleri konusunda geniş bilgi için bkz.

Muharrem Çelebi, "Corci Zeydan", DİA, İstanbul, 1993, VIII, 69-71: Kratschkowsky, "Circi Zeydan", İslam Ansiklopedisi, MEB, İstanbul, 1988, III,194-195.

6- Corci Zeydan'a yazılan tenkit eserlerinden biri, Şevki Ebu Halil'in Corci Zeydan Fi'l-Mizan, (Dımeşk, 1983) adlı eseridir. Bu eserin önsözünde yazarın belirttiği gibi yapılan tenkitler Corci Zeydan'ın en meşhur eseri Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî'ye değil de, diğer eserlerine yönelik hazırlanmış bir tenkit kitabıdır. Müellife göre bunun sebebi, genelde Corci Zeydan'ın Tarihu't- Temeddüni'l-İslamî adlı kitabına eleştiriler yapılırken, diğerlerine yapılmadığından dolayıdır. Bu sebeple yazar, bu eserinde Corci Zeydan'ın diğer eserlerine ve özellikle edebiyat ağırlıklı tarihi romanlarına yönelik eleştirilerde bulunmakta ve daha çok genel değerlendirmeler yapmaktadır. Bu değerlendirmelerinden biri şöyledir: "Corci Zeydan, söylenmeyeni işiten, duymadığını ezberleyen, ezberlemediğini yazan, yazılmayanı anlatan biridir." sh.160.

7- Bkz. Ebu Ubeyde Meşhur b. Hasan Ali Selmanî, Kütübün Hazzera Minha el-Ulema, Beyrut, 1995, II, 73-103. Eserde Corci Zeydan'a yönelik yapılan tenkitler bulunmaktadır. Yazar, kendi tenkitleri olmakla beraber çevirisini aktardığımız Şiblî Numanî'nin tenkitlerinden de alıntılar yapmakta ve İslam dünyasında bu Hintli âlim dışında kitaba yönelik ciddi bir eleştiri yapılamadığından yakınmaktadır. (sh. 91)

8-Şiblî Numanî, 1857 yılında Hindistan Bindul'da doğdu. Arapça, Urduca, Farsça dilleri ve İslam Tarihi konusunda uzmanlaştı. Aligarh Üniversitesinde hocalık yaptı. Mısır ve Türkiye'yi ziyaret etti. İslam Tarihi alanında bazı çalışmalar yayınladı. Siretü'n-Nebi adlı eseri, Ömer Rıza Doğrul tarafından Asr-ı Saadet adıyla ülkemizde yayınlandı. Bkz. Şibli Numani, Son Peygamber Hz. Muhammet, Çev: Yusuf Karaca, İstanbul, 2003: A. Sıddıkî, "Şiblî Numanî", İA, İstanbul, 1970, XI, 518.

9- Bkz. Zeydan, Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî, II, 9.

10- Zeydan, Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî, III, 5. Bkz. Ali Selmanî, 73.

11- Bkz. Yusuf Elyan Serkis, Mucemu'l-Matbuati'l-Arabiyye ve'l-Muarrabe, Beyrut, 1928, I, 1102.

12- Özel olaylardan genel kaideler çıkarmak.

13-Devam edecek şekilde.