Valilerin Cevri

Müellif bu unvan altında Emeviyye valilerinden sadır olmuş türlü türlü cevr ve şiddetten bahsediyor. Biz bunlardan bazılarını zikredeceğiz ve hakikati göstermeğe çalışacağız.

Müellif valilerin zulmünden dem vururken diyor ki: "Vergi borçlarını tediye etmek üzere makam-ı vilayete müracaat edenlerden tahsildarlar bir kısım meblağı da kendi hesaplarına alırlar ve resm-i mukannenin (kanuni verginin) bundan ibaret olduğunu dermeyan ederlerdi(ileri sürerlerdi)."(İkinci cilt, sayfa, 22. Hamişinde de Ebu Yusuf'un Kitabu'l-Harac'ına istinad ediliyor. Sayfa, 62)

Ey fazıl müellif! Diyanet ve istiklal-i vicdan namına yüreğinden bir avaza-i irşat duymuyor musun? Bu kadar açık, bu kadar fahiş bir yalanı açıktan açığa ne cesaretle yazabiliyorsun? Kadı Ebu Yusuf, Beni Ümeyye valileri hakkında dudağını bile kıpırdatmamıştır. O, Kitabu'l-Haraç'ta Harun er-Reşid'in valilerinden ve vergilerin cibayetindeki(toplanmasındaki) su-i istimallerinden bahs ediyor. Ne hacet! Kadı müşarun ileyh'in bu kitabı elimizdedir. Mısır'da tab olundu, elden ele, dilden dile dolaştı.

Müellif diyor ki:

"Ebu Yusuf'un Harun Reşid'e defterdarların hatt-ı hareketine dair tavsiye ve nasihat yollu söylediği sözleri arasında tahsildarların usul-i cibayetini(vergi tahsil usulünü) gösteren şeyler de vardır. Kadı, müşaru'n-ileyh diyorlar ki: "Haber aldığıma göre valilerin etrafında bir sürü âdemler bulunuyormuş. Bunların bir kısmı lüzumlu takımdan olduğu halde, bir alayı da nasılsa oraya kadar sokulmaya yol bulan kimselermiş ki, bunlarda hayr ve salah namına bir şey aramamalı imiş. İşte vali bu adamlardan hayr bekler, medet umar kendilerini öteye beriye saldırırmış, zimmetleri falan bunlarla toplarmış. Hâlbuki bu adamlar hıfzına memur oldukları şeyleri saklamazlar, sonra sarfı tarafına da yaklaşmazlarmış. Onlara göre vazife: haraç yahut emval-i mîri'ye namına hemen toplamaktan ibarettir. Bu gayeye erişmek için (ehl-i harac) medyununu(borçlusunu) güneşte bırakırlar ve temizce dayak atarlarmış. Üzerlerine akrep asarlar, herifleri ibadetten bile alıkoyacak derecelerde tazyik ve takyit ederlermiş. Bunlar büyük işlerdir, gayretullaha dokunur, Müslümanlığa lekedir." (ikinci cilt 22-23. Kitabu'l-Harac'a müsteniden sayfa 61-62)

Allah, Allah! Acaba kulaklar bundan daha kaba bir tarz-ı telbis duymuş mudur?: Kadı Ebu Yusuf, Harun er-Reşit'e valilerinden şikayet ediyor. Reayadan cibayet-i emval(mal vergilerinin tahsili) esnasında irtikâp ettiklerini işittiği seyyiatı halife-i müşaru'n ileyhe beyan ediyor. Hali anlatıyor. Öbür taraftan bizim müellif-i fazıl, hazret-i Kadı'nın bu sözlerini alıyor da, bize Beni Ümeyye valilerinin sapıklıklarını tuttukları yanlış yolları anlatmak için ma'razı istişhadda(delilleri arz ettiği yerde) ortaya sürüyor.

İşte Kitabu'l-Haraç elimizde bu kitabı okuduk, alt üst ettik bir iki defa okumakla falan iktifa etmedik, birbirini müteakip kerrat ile gözden geçirdik, süzdük, Emeviyye valileri hakkında bir kelime bile bulamadık.(1)

Ebu Yusuf Harun er- Reşid'e valilerinin su-i istimalatını haber almış olması münasebetiyle vaaz ve nasihat ediyor, nihayet diyor ki:

"Ey Emirü'l-Müminin, seni Allah'a yaklaştıracak bir yol tutsan, bir ayda yahut iki ayda bir meclis kursan da mazlumun şikâyetini dinlesen, zalimin de hakkından gelsen ne hoş olur. Gönlüm seni tebasının ihtiyacatından gizlenmeyen bir halife görmek istiyor. Göreceksin sen dediğim gibi bir iki meclis kurar kurmaz bütün vilayat ve merakizde(merkezlerde) iş şayi olacak, artık zalim senin vâkıf olmandan korkarak zulüm yapamaz olacak…Bundan başka valiler ayda değil, yılda bir gün bile mesalih-i amme ile meşgul olduğunu anlayınca, Allah'ın izniyle derhal zulümden vazgeçecek, yola gelecek .." (Kitabu'l-Haraç, sahife, 63-64)

Allah senden razı olsun! Ağzın kapanmasın ey Ebu Yusuf, sen doğruyu açıktan açığa söyledin, iyiliği emrettin, nehyi ani'l-münkere cesaret gösterdin, Beramikeyi(2) perişan eden Harun Reşid gibi bir melik-i cebbara karşı koydun.

Senin de ey müellif-i fazıl Corci Zeydan! Bu işte gösterdiğin en büyük cüret, Beni Ümeyye valilerinin siret ve hasletlerini kemal-i dikkat ve istiksa (sonuna kadar araştırma)ile tetebbu ettikten sonra, o gibi yolsuzluklara destres olamayınca(ulaşamayınca) hemen Harun er-Reşid'in valilerindeki siret-i mahudeyi(bilinen ahlakı) yakalayarak Emevilere mal edivermen âleme de öyle göstermeğe çalışmakta bulunmandır.

Müellif diyor ki:

"Valiler fethettikleri memleket halkının emvalini gasp etmeye bir şeyi mani görmezlerdi. Çünkü yukarda sözü geçtiği gibi onları kendileri için ganimet tanırlardı." (Dördüncü cüz, sayfa, 25)

"yukarda sözü geçtiği gibi demekle hatıra getirdi ki ikinci cüzdeki şu sözüdür: "Beni Ümeyye'nin Araplık yolunda ve diğer milletleri hakir görmek hususunda gösterdikleri taassubun cümle-i netayicinden biri de şudur: feth ettikleri memleketlerin halkını ve bu halkın mamelekini kendileri için rızk-ı helal bilirlerdi.

Buna Irak valisi (Said b. el-As) ın şu sözü delalet eder: "Emlak-ı umumiye karyeleri Kureyş'in bir bahçesi demektir. Ondan istediğimizi alır dilediğimizi bırakırız." Amr b. el-As da kendilerine teklif olunan cizyenin miktarını soran birine şöyle cevap vermişti. "Siz bizim hazinemizsiniz. İhtiyacımız çoğalırsa fazla alırız, azalırsa sizden az istemeye başlarız." (ikinci cüz, sayfa, 19)

İşte müellif yerinde olmayan bu sözlerle Arapların ve Beni Ümeyyenin halkın emvaline istedikleri gibi tasarruf ettiklerine ve emlak ve araz-ı umuminin kendilerine mubah bulunduğu zannına düştüklerine istidlal etmek istiyor.

Mehmet Akif'in çevirisinin sonu.

Mehmet Akif'in çevirisi burada sona eriyor. Ancak bu çeviri Şiblî Numanî'nin, İntikadu Kitabi't-Tarihi't-Temeddüni'l-İslamî adlı kitabında yer alan tenkitlerinin yarısından daha azını oluşturmaktadır. Buna rağmen, Corci Zeydan'ın kitabı konusunda genel bir kanaate ulaşma için yeterli olacağını düşünüyoruz.

Daha detaylı bilgi edinmek isteyenler (Şeyh Şiblî Numanî, İntikadu Kitabi't-Tarihi't-Temeddüni'l-İslamî, Mısır, 1330) adlı kitaba bakabilirler. Bu kitapta, Şibli Numani'nin, Corci Zeydan'ın Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî isimli kitabına yaptığı tenkitler dışında, üç risale daha bulunmakta ve kitap bu dört çalışmanın bir araya getirilmesinden oluşmaktadır.

Bu eserler ve sayfaları şu şekildedir: Kitabın önsözünü Reşit Rıza yazmıştır. Şibli Numani'nin Corci Zeydan'ın Tarihu't-Temeddüni'l-İslamî isimli kitabına yaptığı tenkitler 1-76 sayfalar arasındadır. Ahmet Ömer el-İskender'in Corci Zeydan'ın Tarihu Adabi'l- Luğati'l-Arabiyye adlı eserinin ikinci cildine yazdığı tenkitler, 76-127 sayfalar arasındadır. Lewis Şeyhu el-Yeşuî'nin Corci Zeydan'ın Tarihu Adabi'l-Luğati'l- Arabiyye adlı eserinin ikinci cildine karşı yazdığı tenkitler, 127-146 sayfalar arasındadır. Yine Lewis Şeyhu el-Yeşuî'nin Corci Zeydan'ın Tabaku'l-Ümem ev es-Selailu'l-Beşeriye adlı esere yazdığı tenkitlerden oluşan risale, 147-167 sayfalar arasıdır.

Adı geçen kitap, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığında Osman Nuri Ergin Kütüphanesi bölümü 1425 numarada kayıtlı olarak bulunabilir.

Sebilü'r-Reşad, Çev: Mehmet Akif, 1329, cilt, 10 sayı: 359, cilt: 2-9, sayfa, 412.

Sebilü'r-Reşad, Çev: Mehmet Akif, 1329, sayı: 270, cilt: 11, sayfa, 158-159.

Dipnotlar

1- Buna benzer bir şekilde aktarılan bilginin kaynağının olmadığına dair tenkitler için bkz. Hüseyin Munis, I, 92, 202, 218: II,16.

2--Harun Reşid tarafından devlet kadrolarından atılan, mallarına el konulan bürokrat aile: Bermekîler.