Batı toplumları post seküler bir evreyi yaşarken bizim çoğu aydınlarımız ve siyasetçilerimiz henüz her şeyi dört köşe gören ve okuyan kartezyen geometrik ve hendesî düşüncenin etkisinden çıkabilmiş değildir. Bizim bir 'amentü' gibi ezberleyip sürekli vird halinde tekrarladığımız kavramlar ve onların şekillendirdiği kurumlar, yalın ve mekanik kavramlar ve kurumlar değil, çok katlı kavram ve kurumlardır. Meselâ sekülerlik kavramını ele alırsak, bunun çok katlı bir kavram olduğunu görürüz: Bir kere sekülerleşme olgusu ile sekülarizm olgusu arasında dağlar kadar fark vardır.

Sekülerleşme; en genel anlamda; kentleşme, sanayileşme, rasyonelleşme, bilimselleşme ve demokratikleşme gibi anlamları ifade ederken sekülarizm din karşıtı bir ideolojiyi ifade eder. Hatta yukarıdaki olumlu gelişmeler anlamında sekülarizm sekülerleşmeyi olumsuz da etkileyebilir. Meselâ Sovyetler Birliğinin benimsediği rejim sekülarizm idi, ama bu rejim aynı zamanda her türlü olumlu gelişmeyi boğan bir rejimdi de.

Doğal olarak sekülerleşmenin biraz daha dar anlamda başka boyutları da vardır; kilisenin toplum üzerindeki belirleyici etkisinin azalması, başka bir ifade ile toplumun kilise dışı sektörlerin etkisi altına girmesi süreci de rasyonelleşme ve demokratikleşme anlamında sekülerleşme sürecidir. Yani eğitim, kültür, spor, eğlence, güzel san'atlar gibi etkinlik alanlarının din-dışı ilkelerle belirlenmesi ve yönetilmesi sekülerleşmenin başka bir adıdır.

Çok daha dar anlamda (hemen hemen fazla geçerliliği olmamasına rağmen) kilisenin devlet yönetiminden ayrılması, birincisinin tamamen bireysel vicdanlara terk edilirken ikincisinin tamamen insan ürünü olan organizasyonlar tarafından yönetilmesi anlamını da ifade eder.

Burada önemli olan sekülerleşme sürecinin sekülarizm gibi katı ideolojilerin etkisinde gerçekleştirilip gerçekleştirilmemesidir.

Bu bağlamda önümüze üç genel alternatif çıkar:

1- Ateistik (dinsiz) sekülerlik.

2- Agnostik (bilinemezci) sekülerlik.

3- Tarafsız (liberal) sekülerlik.

ATEISTIK SEKÃœLERLIK
Ateist sekülerlik her türlü dinî ilkeyi, davranışı, sembolü arkaik, gerici ve insan dışı bir olgu olarak görür ve bunlarla mücadele etmeye çalışır. Temelde bir yaratıcının varlığını inkâr eder ve dünya ve dünyadaki varlıkların evrim yoluyla tesadüfen oluştuğunu ileri sürer. Bu tarz sekülerliğe bağlı olan insanlar katı pozitivisttir. Bunlara göre din psikopatolojik bir olaydır. Ilkel insanların çevrelerinden korkmalarının eseridir. Modern toplumun ihtiyaç duyacağı bir şey değildir. Tüm dinî kurumlar akıl-dışı ütopyalar tarafından beslenir. Dolayısıyla bunlara temelden karşı çıkılmalıdır. Özellikle dinî görüntülerin kamu alanında boy göstermesine asla müsaade edilmemelidir.

AGNOSTIK SEKÃœLERLIK
Agnostik sekülerlik ise hiçbir dinî gerçekliğin bilinemeyeceğinden hareket eder. Allah dâhil dinin var olduğunu ileri sürdüğü fenomenlerin var olup olmadığı ispat edilemez. Şimdiye kadar bunların hiçbiri cevaplanamamış sorular olarak kalmıştır. Bu düşünceye sahip olanların ateistlerden farkı, dinî değer ve kurumlara karşı saldırgan olmamalarıdır. Bunlar birinci gruptan farklı olarak dinî argümanlara eleştirel olarak yaklaşırlar. Bu nedenle seküler dünya görüşünü benimser ve bilimsel gelişmelere önem verirler.

TARAFSIZ (LIBERAL) SEKÃœLERLIK

Tarafsız sekülerlik aynı zamanda liberal sekülerlik adını da alır. Bu düşüncenin sahipleri dinî değerlere karşı ne olumlu, ne de olumsuz herhangi bir ön yargı beslemezler. Bunlara göre din modern toplumlarda gündeme alınacak kadar önemli bir şey değildir. Modern toplumun gündemi ekonomik, politik, kültürel ve bilimsel gelişmelerdir. Dinî değer ve semboller bunlar içinde bir anlam ifade ediyorsa, onlar da kabul edilebilir. Sadece dinî olduğu için bir şeye karşı çıkmak akıl-dışı bir şeydir. Bu nedenle dinî sembol ve ilkelerin kamu alanında boy göstermesi gayet normal bir şeydir. Dinî düşünce ve pratik aynı zamanda temel insan haklarındandır. Ona karşı çıkmak için hiçbir neden yoktur.

Yukarıdaki analizlerden de anlaşılacağı gibi ateistik sekülerlik katı bir ideolojidir. Yani sekülerlikten ziyade bir ideolojik saplantıdır. Bu nedenle buna sekülarizm denilmektedir. Sekülarizmin kendisine ait özel bir dünya görüşü, ahlâk anlayışı ve hayat tarzı vardır. Bu hayat tarzı ve dünya görüşü din-karşıtı ve materyalisttir. Bu tarafsız bir duruş ve bakış açısı değil, tam tersi taraflı, aktif, iddialı, eylemli bir hayat görüşüdür. Sekülarizmin ciddî rakibi dinî değerlerdir. Tüm çabası, o değerleri kökünden söküp yerine kendi dünyevî değerlerini ikame etmektir. Bu amacını bazen sahip olduğu tüm beşerî ve doğal kaynakları seferber ederek gerçekleştirme yoluna gider. Oysa diğer iki sekülerlik saldırgan olmayan ve çok kültürlü ve çok dinli bir toplumda farklı kültürlerin barış içinde yaşayabilmesine imkân ve fırsat tanır. Dinî değer ve sembollere saldırgan olmadıklarından dindar toplumun bu iki grupla barış içinde yaşama imkânı vardır.

DIN-DEVLET ILIÅžKISI

Sekülerliğin bir diğer boyutu devlet ve din alanlarının birbirinden ayrışmasıdır. Saf anlamda sekülerlik dinî alanla kamu alanının (devlet anlamında) birbirinden ayrışması; devletin dinî alana ve dinin de devlet alanına karışmamasıdır. Bu yaklaşıma göre din tamamen bir inanç ve ibadet işidir; devlet faaliyetleri ise salt akıl ve tecrübe yoluyla belirlenir ve yürütülür. Dinî ilkeler mutlaktır ve zaman ve mekândan bağımsızdır, değişmez; buna karşılık devlet işleri sürekli değişen, şartlara göre yenilenen, izafî ve aklî bir ilkeler bütünüdür. Dolayısıyla bu iki alanın doğası gereği birbirinden kesin hatlarla ayrılması gerekir.

Aslında sekülerliğin bu boyutu çok katlı ve çok komplekstir. Tek düze ve homojen bir din-devlet ilişkisi söz konusu değildir. Bu ilişki biçimi toplumdan topluma değişir. Bu ilişki seti devletle dinin birbirinden kesin hatlarla ayrıldığı; hatta aralarında derin bir düşmanlığın söz konusu olduğu toplum modelinden, kaliteli bir yardımlaşma ve uyum modeline kadar çeşitlenir.

Devlet-din ilişkilerinin boyutu konusunda dört ayrı toplumsal modelin olduğu söylenebilir. Bunlar: a- Tam entegrasyon, ya da 'din'le devletin birbiriyle kaynaşması, b- Devletin resmî bir dininin olması, c- Devletle dinî kurumların farklı derecelerde ayrışmasıyla birlikte kaliteli bir koordinasyon ve yardımlaşma durumu, d- Devletle din arasında derin bir düşmanlık durumu. Görüleceği gibi bu ilişki seti, teokratik (dinî sınıfın yönetici sınıf olması) bir politik-dinî yapıdan din-karşıtı ateistik bir yapıya kadar uzanır.

POST SEKÃœLER TOPLUM TASAVVURU

Batı'da özellikle Habermas'ın öncülüğünde yeni bir din-devlet ilişkisi modeli geliştirilmeye çalışılmaktadır. Habermas bu modele 'communicativeaction' (farklı kesimlerin iletişim kurarak uzlaşması) adını vermektedir. Bu modele aynı zamanda Post seküler toplum modeli de denilmektedir.

Post seküler toplum tasavvuru seküler toplumdan farklı olarak, otoriter olmayan dinî cemaatlerin (bırakınız başörtülü kızların üniversitede okuyabilmesini) demokratik toplumsal hayata ve tüm demokratik süreçlere katılmaya hakkı olmasını ilke olarak kabul eder. Dinî ilke ve argümanların seküler ilke ve argümanlarla eşit haklara sahip olduğunu savunur. Bunun demokratik seküler anayasal hukuk devletinin zorunlu bir sonucu olduğunu ileri sürer.

Gerçekten Fransa hariç Batı toplumlarının hemen hepsinde dinî cemaatlerin kamu alanındaki yeri ve fonksiyonu çok önemlidir. Hollanda'da meselâ eğitim sektörünün önemli bir bölümü kilisenin denetimindedir. Anaokulları, orta ve liselerin yüzde 65'i kiliseye bağlı okullardan oluşmaktadır. Müslümanlara ait okulların toplam okullara oranı ise yüzde beş civarındadır. Yani Hollanda' da 45 adet ilk, orta ve lise düzeyinde eğitim veren ve doğrudan bakanlık tarafından finanse edilen Müslüman okulu mevcuttur. Üniversiteler de çeşitli mezhep ya da ideolojilere göre farklılaşmıştır. Her mezhebin birden fazla üniversitesi vardır, dinî mezheplere bağlı olan bazı üniversiteler gerçekten uluslar arası kalitede üniversitelerdir. Hatta bir mezhebin çeşitli cemaatlerinin kendilerine ait üniversiteleri bile olabilmektedir, (Hollanda'nın Kampen kentinde biri liberal diğeri Ortodoks Protestanlara ait olmak üzere iki üniversite bulunmaktadır). Dinî doktrinler kamusal alanda önemli ölçüde etkindir. Hıristiyan Birlik Partisi'nin programında tüm politikalarını Allah'ın iradesi istikametinde belirleyeceklerine dair ibare vardır.

Türkiye'nin önündeki en optimum seçenek modernleşme ve rasyonelleşmesini demokratik yollarla, yani dinle devletin olumlu bir uyum ve koordinasyon içinde modernleşmesidir. Otoriter şekilde modernleşme hem çok riskli, hem de maliyeti çok yüksektir. Böyle bir tecrübeyi yaşamaya lüksümüz yoktur ve olmamalıdır.