Külliyatında Bediüzzaman, bize somut bir medeniyet projesi vermez. Zaten ondan böyle bir proje beklemek de doğru değildir. O bize daha çok İslam medeniyetinin temel ilkeleriyle Batı medeniyetinin ilkelerini kıyaslama sadedinde bazı ilkeler verir. Burada ilginç olan şey, Bediüzzaman'ın medeniyetin oluşum sürecinin ciddi şekilde farkında olmasıdır. O yeni İslam medeniyetinin hüda-i nabit gibi hiç yoktan bitmeyeceğinin farkındadır. Ona göre yeni medeniyet Batı medeniyetinin müktesebatı üzerine inşa edilecektir. Onun bilgi ve teknoloji anlayışı da bu yaklaşımının bir türevidir: bilgi nesillerin telahuk-u efkarından ibarettir. Gerçekten Orta Çağ Batı teolog ve filozofları İslam teolojisi ve felsefesini transfer ederek büyük bir medeniyet kurmuşlar; binlerce yıl ayinlerinde Allah'tan istedikleri "süt ve bal" ülkesine kavuşmuşlardır. Açlık olayını halletmişler ve hürriyetçi demokratik, seküler bir toplum kurmuşlardır. Ancak ünlü sosyolog Sorokin'in dediği gibi Batı çok sınırlı zamanların dışında dengeli bir toplumsal yapıya ulaşamamıştır: ya aşırı idealist, öte dünyacı ya da aşırı materyalist, bu dünyacı eksenlere savrulmuştur. Bu nedenle Batı'nın uygarlığı uzun soluklu olmayacak, olamayacaktır. Bediüzzaman da ilginç bir şekilde yeni İslam medeniyetinin Batı medeniyetinin parçalanmasından neşet edeceğini söyler:

"Şeriat-ı Ahmediyenin (a.s.m.) tazammun ettiği ve emrettiği medeniyet ise medeniyet-i hazıranın inkişaından inkişaf edecektir."⁵

Bilim, teknoloji, güzel sanatlar ve düşüncedeki gelişmeler mevcut malzemeler olarak kullanılacak İslam medeniyeti Batı'nın gayr-i insani ve gayr-i ahlaki ilkelerinin yerine İslami ilkeleri ikame edecektir.

"Onun menfi esasları yerine, müsbet esaslar vaz' eder. İşte: Nokta-i istinad, kuvvete bedel haktır ki, şe'ni adalet ve tevazündür; hedef de menfaat yerine fazîlettir ki, şe'ni muhabbet ve tecazübdür; cihetü'il-vahdet de unsuriyet-i milliyet yerine rabıta-i dînî, vatanî, sınıfıdır ki, şe'ni samîmi uhuvvet ve müsalemet ve haricin tecavüzüne karşı yalnız tedafü'dür; hayatta, düstur-u cidal yerine düstur-u teavündür ki, şe'ni ittihad ve tesanüddür; heva yerine hüdadır ki, şe'ni insaniyeten terakki ve rûhen tekamüldür. Hevayı tahdit eder, nefsin hevesat-ı süfliyesinin teshîline bedel, rûhun hissiyat-ı ulviyesini tatmin eder."⁶

Bediüzzaman Batı'yı yekpare bir şer bloğu görüp toptan mahkûm etmez. Felsefedeki yaklaşımını burada da sürdürür ve Avrupa'nın dual, ikili yapısından söz eder.

"Avrupa ikidir. Birisi, İsevîlik din-i hakikîsinden aldığı feyizle hayat-ı içtimaiye-i beşeriyeye nâfi san'atları ve adalet ve hakkaniyete hizmet eden fünunları takip eden Avrupa. Diğeri de, felsefe-i tabiiyenin zulmetiyle, medeniyetin seyyiâtını mehâsin zannederek beşeri sefâhete ve dalâlete sevk eden bozulmuş Avrupa."⁷

Bediüzzaman'a göre şimdi her ne kadar Avrupa'nın olumsuz kısmı hâkim olsa da bunun ilânihaye sürüp gitmesi mümkün değildir; sonunda birinci Avrupa ile İslam uzlaşacak ve insanlığa yepyeni bir medeniyet sunacaktırlar.

"Biliniz ki: Bizim muradımız, medeniyetin mehasini ve beşere menfaati bulunan iyilikleridir. Yoksa medeniyetin günahları, seyyiatları değil ki, ahmaklar o seyyiatları, o sefahetleri mehasin zannedip, taklit edip malımızı harap ettiler. Ve dini rüşvet verip dünyayı da kazanamadılar. Medeniyetin günahları iyiliklerine galebe edip seyyiatı hasenatına racih gelmekle, beşer iki harb-i umumî ile iki dehşetli tokat yiyip o günahkâr medeniyeti zîr ü zeber edip öyle bir kustu ki, yeryüzünü kana buladı. İnşaallah, istikbaldeki İslâmiyetin kuvvetiyle medeniyetin mehasini galebe edecek, zemin yüzünü pisliklerden temizleyecek, sulh-u umumîyi de temin edecek.

Elbette, beşerin zulüm ve hatasıyla başına çabuk bir kıyamet kopmazsa, istikbalde hak ve hakikat, âlem-i İslâmda nev-i beşerin eski hatîatına kefaret olacak bir saadet-i dünyeviyeyi de gösterecek inşaallah."⁸

Bediüzzaman'ın bu yaklaşımı bize çok değerli bir ilke vermektedir: Avrupa'da Müslümanların diyalog kurabilecekleri beşeri kesimler vardır. Gerçekten Avrupa ülkelerinde hatırı sayılır miktarda Müslüman yaşamaktadır. Ve Müslümanların Avrupa'yı nasıl değerlendirmeleri gerektiği konusunda kafaları hayli karışıktır. Avrupa bir Yahudi-Hıristiyan ülkeler bütünü müdür, yoksa çok kültürlü, çok dinli, seküler demokratik bir toplumlar bütünü müdür? Aslında Avrupa'nın bizzat kendisi de Avrupa'nın tam olarak ne olduğuna henüz kesin bir cevap bulmuş değildir. Avrupa toplumlarında Avrupa'nın kimliği konusunda derin çelişkiler yaşanmaktadır, daha doğrusu Avrupa kendisine yeni bir kimlik arayışındadır. Bazı kesimler Avrupa'yı kadim Yahudi-Hıristiyan kültürünün yegâne varisi şeklinde tanımlamak isterken çoğunluk buna itiraz ederek Avrupa'nın seküler, demokratik, çoğulcu bir olgu olduğunu vurgular. Zorunlu olarak birinci görüşü esas alanlar Yahudi-Hıristiyan geleneğin dışındaki gelenekleri dışlama eğilimindedirler. Buna karşılık seküler ve çok kültürlülüğü savunanlar tüm din ve kültürlere eşit mesafede durmayı benimserler.

Bu konudaki fay kırıkları Türkiye'nin Avrupa Topluluğu'na tam üyeliğe başvurmasıyla iyice su yüzüne çıkmıştı. Bunu Hollanda'da Türk kökenli Nebahat Albayrak'ın göçmenlerden sorumlu devlet bakanı olması ve en son da Fas kökenli Abu Talib'in Rotterdam Belediye Başkanı olması sonrası tartışmalar izledi. Bu tartışmaların ima ettiği bir gerçek vardı: Avrupa toplumları derin bir kimlik krizi içinde yüzmektedirler.

O zaman bizler Avrupa'yı nasıl görmeliyiz? İlk olarak bu konuda şunu vurgulamalıyım: Avrupa'yı yekpare bir sosyal olgu olarak görmek doğru değildir; tek bir Avrupa değil, iç içe geçmiş çok sayıda Avrupa söz konusudur. Bir kere disiplinli çalışması, rasyonelliği, hesabiliği, araştırmaya verdiği önem, hürriyetçi ve demokratik yapısı ve tabii teknolojik ve ekonomik gelişmesiyle Avrupa çok olumlu ve alkışlanacak özelliklere sahiptir. Bunun yanında bireylerin damarlarına kadar sirayet etmiş egoistik ve narsistik eğilimler, ayrımcılık ve kendini beğenmişlik hastalığı, kutsaldan uzaklaştırılmış aşırı dünyasallık, kaba materyalist ve ateist doktrinler aynı Avrupa'nın olumsuz ve onmaz yarasını oluşturur. Bu bağlamda bugün yaşanan ekonomik krizin de kaynağını bu ikinci yapıda aramak gerekir.