İhlâs'ın Alametleri

Her şeyde olduğu gibi ihlâslı olmanın alametleri de vardır. Bu alametler bir müminde olduğu zaman ihlâslı olduğu anlaşılabilir. Bunları şu şekilde sıralamak mümkündür:

1) Mümin, yaptığı işin karşılığında övgü beklentisi içinde olamayacağı gibi, halkın kendisini yermesine de önem vermemelidir. Çünkü mümin, yaptığı işin karşılığını sadece Allah'tan bekler. Bir hatip hutbe okuduğu zaman, minberden inip namazı kıldırdıktan sonra insanların kendisine teveccüh etmelerini beklemiyorsa o hatip ihlâsıdır. Kendisine teşekkür etmek isteyenlere söyleyeceği sözler şunlardır: "Kardeşlerim; bana değil, beni size yönlendiren ve size bu ilmi aktarmaya beni muvaffak kılan Rabbimize şükredin." Çünkü ihlâslı insanlar, içinde bulundukları iyi hallerini kendi nefislerine nispet edemezler.

Bediüzzaman bu konuda şöyle der: "madem bu müthiş zamanda ve dehşetli düşmanlar mukabilinde ve şiddetli tazyikat karşısında ve savletli bid'alar, dalâletler içerisinde bizler gayet az ve zayıf ve fakir ve kuvvetsiz olduğumuz halde, gayet ağır ve büyük ve umumî ve kudsî bir vazife-i imaniye ve hizmet-i Kur'âniye omuzumuza ihsan-ı İlâhî tarafından konulmuş. Elbette, herkesten ziyade, bütün kuvvetimizle ihlâsı kazanmaya mecbur ve mükellefiz. Ve ihlâsın sırrını kendimizde yerleştirmek için gayet derecede muhtacız. Yoksa hem şimdiye kadar kazandığımız hizmet-i kudsiye kısmen zayi olur, devam etmez; hem şiddetli mesul oluruz."(1) 

Şu halde insanların takdir ve değerlendirmeleri ihlâslı insanın zihnini fazla meşgul etmemelidir. Nitekim Allah ihlâslı insanların diliyle şöyle buyurmuştur: "Ve derler ki: "Biz size sırf Allah rızası için ikram ediyoruz, yoksa sizden karşılık istemediğimiz gibi bir teşekkür bile beklemiyoruz. Çünkü biz, yüzleri ekşiten asık suratlı o günde Rabbimizin gazabından korkarız."(2)

2) İhlâslı insan, amelinin karşılığını dünyada istememeli, ahirete bırakmalıdır. Bediüzzaman bu alameti şu şekilde düsturlaştırmıştır: "Birinci düsturunuz: Amelinizde rıza-yı İlâhî olmalı. Eğer O razı olsa, bütün dünya küsse ehemmiyeti yok. Eğer O kabul etse, bütün halk reddetse tesiri yok. O razı olduktan ve kabul ettikten sonra, isterse ve hikmeti iktiza ederse, sizler istemek talebinde olmadığınız halde, halklara da kabul ettirir, onları da razı eder. Onun için, bu hizmette, doğrudan doğruya, yalnız Cenâb-ı Hakkın rızasını esas maksat yapmak gerektir." (3) "Bu dünya darü'l-hizmettir; ücret almak yeri değildir. A'mâl-i sâlihanın ücretleri, meyveleri, nurları berzahta ve ahirettedir. O bâki meyveleri bu dünyaya çekmek ve bu dünyada onları istemek, ahireti dünyaya tabi etmek demektir."(4)

"Yani, medar-ı necat ve halâs, yalnız ihlâstır. İhlâsı kazanmak çok mühimdir. Bir zerre ihlâslı amel, batmanlarla hâlis olmayana müreccahtır. İhlâsı kazandıran, harekâtındaki sebebi sırf bir emr-i İlâhî ve neticesi rıza-yı İlâhî olduğunu düşünmeli ve vazife-i İlâhiyeye karışmamalı."(5)

3) İhlâslı müminin amelinde samimiyet olmalıdır. Çünkü en ufak bir dünyevî menfaat o samimiyeti ortadan kaldırır. Özellikle kendilerini büyük bir uhrevî davaya adamış olan insanların samimi olmaları şarttır. Aksi takdirde büyük davanın küçük adamları olmaktan kurtulamazlar. Dolayısıyla muvaffak da olamazlar.

Rivayete göre İsrail oğulları zamanında gece-gündüz ibadetle meşgul olan bir dam vardı. Onun yakınları yanına gelerek, "Şu vadide bir ağaca tapan bazı insanlar vardır. Sen gidip o ağacı kessen ve onların ağaca tapmalarına engel olsan, yaptığın ibadetinden daha hayırlı değil mi?" dediler. İbadet eden adam büyük bir öfke ile: "Elbette ki, o ağacı kesmek ve şirke engel olmak ibadetten daha hayırlıdır. Hemen kesmeye gideceğim" dedi. Sonra baltasını alıp yola çıktı.

Yolda iken İblis yaşlı bir adam şeklinde önüne çıktı ve: "Nereye gidiyorsun sen?" dedi. Abid adam: "Allah'a değil de, bir ağaca ibadet eden bazı insanlar vardır. Onların putları olan ağacı kesmeye gidiyorum" dedi. İblis, "Hayır; gitmene izin vermeyeceğim. Ağacın ne suçu vardır? Bırak, kim neye ibadet ediyorsa etsin, sana ne?" dedi. Fakat abid adam kararlıydı ve İblise, "Bak ihtiyar, çekil önümden yoksa önce senin kafanı parçalarım" dedi. Derken kavgaya tutuştular. Abid adam İblisi yere serdi ve onu tam öldüreceği sırada, "Bak dostum, seninle bir anlaşma yapsak ne dersin ha?" dedi. Abid adam, "Nasıl bir anlaşma?" dedi. İblis, "Sen fakir bir adam benziyorsun. Hırpanî kılığından yoksul olduğun besbelli. Bu ağacı kesmekten ve o insanlara sataşmaktan vazgeç, bunun karşılığında sana her gün bu kavşakta iki altın vereceğim" dedi. Pazarlık Abidin kafasına yattı ve "Tamam, anlaştık; ancak sözünden caymak yok ha!" dedi.

İlk gün abid adam ibadetini bırakıp kavşağa geldi ve yaşlı adamdan iki altınını aldı. İkinci ve çüncü gün de ikişer altın aldı. Ancak dördüncü gün kavşağa geldiğinde ne yaşlı dam vardı ne de altınlar. Abid adam öfkeyle mağarasına döndü ve baltasını omuzlayıp ağacı kesmeye gitti. Kavşağa geldiğinde yine yaşlı bir adam kılığına giren İblisle karşılaştı. İblis ona "Nereye gidiyorsun?" dedi. Abid adam, "Sen sözünde durmadın. Artık anlaşmayı bozuyorum ve o ağacı kesmeye gideceğim. Hiçbir güç beni bu işten vazgeçiremez" dedi. İblis onun bu sözü üzerine gülümsedi ve: "Telaşlanma dostum; sen o ağacı kesemezsin. Sana ben engel olacağım. Cesedime basmadan ağacın yanına gidemezsin" dedi. Abid adam öfkelendi ve baltasına sarıldı. Ancak İblis ilk hamlede baltayı elinden alıp onu yere serdi ve onu yaraladı.

Abid adam hayretler içinde kalmıştı. Sıska, yaşlı ve takatsiz bir adam, nasıl oldu da kendisini yere sermiş ve yaralamıştı. Bunun üzerine İblise, "Dostum, daha önceki kavgamızda bir hamlede seni yere atmıştım. Şimdi ise garip bir şekilde sen beni alt ettin. Bu nasıl oldu?" dedi. İblis şöyle dedi: "Sen ilk seferde Allah için öfkelenmiştin. Amelin halis ve sen samimiydin. Bu sefer ise, sen Allah için değil, kaybettiğin altınlar için öfkelenmiştin. Artık beni yenemezdin. Ben Âdem'e secde etmediğim zaman Allah bana, "Çık oradan; sen kovuldun. Kuşkusuz hesap gününe kadar lanet senin üzerinedir"(6) demişti. Ben de Allah'a, "Öyle ise ey Rabbim, onların diriltilecekleri güne kadar bana mühlet ver"(7) dedim. Allah bana, "Sen kıyamete kadar mühlet verilenlerdensin"(8) deyince ben de, "Allah'ım! Beni azdırmana karşılık, yemin olsun ki, kötülükleri onlara güzel göstereceğim. İçlerinde ihlâsa erdirilmiş olanlar hariç, onların hepsini azdıracağım"(9) dedim. Allah da şöyle dedi: "Azgınlardan sana uyanlar dışında kullarımın üzerinde senin hiçbir hâkimiyetin yoktur"(10) dedi.

Müminin amelinde gösteriş yapması ne kadar tehlikelidir? Acaba bir defaya mahsus gösteriş yapanın tüm amelleri yanar mı? Yahut riya yapan bir mümin hemen "müşrik" yaftasını hak eder mi?

Konuya Resûlüllah'ın (s) şu hadisiyle yaklaşalım: Allah bir hadis-i kudsîde, "Ben şirk konusunda ortakların en ganisi, en muhtaç olmayanıyım. Kim amelinde benimle birlikte başkasını ortak ederse onu şirkiyle baş başa bırakırım" (11)buyurmuştur. Bir diğer hadiste Resûlüllah (s), "Kim riya yaparsa Allah onun iç yüzünü meydana çıkarır" buyurmuştur. Bazı İslam âlimleri gösteriş yapanın, tövbe etmedikçe tüm amellerinin yanacağını söylemiş olsalar bile cumhura göre, sadece gösteriş yaptığı ameli yanar. Allah rızası için yaptığı amellere bir zarar gelmez.

Nitekim Bediüzzaman, nur talebelerine ihlas dersi verirken şöyle der: "Ve madem bu müthiş zamanda ve dehşetli düşmanlar mukabilinde ve şiddetli tazyikat karşısında ve savletli bid'alar, dalâletler içerisinde bizler gayet az ve zayıf ve fakir ve kuvvetsiz olduğumuz halde, gayet ağır ve büyük ve umumî ve kudsî bir vazife-i imaniye ve hizmet-i Kur'âniye omuzumuza ihsan-ı İlâhî tarafından konulmuş. Elbette, herkesten ziyade, bütün kuvvetimizle ihlâsı kazanmaya mecbur ve mükellefiz. Ve ihlâsın sırrını kendimizde yerleştirmek için gayet derecede muhtacız. Yoksa hem şimdiye kadar kazandığımız hizmet-i kudsiye kısmen zayi olur, devam etmez; hem şiddetli mesul oluruz"(12)

Müminin Riya Ve Gösterişle İmtihanı

Kur'an'da yer alan birkaç ayet doğrudan doğruya "Riya"dan söz ediyor. Bu ayetlerin en can alıcı olanlarından iki tanesi şöyledir: "Yazıklar olsun o namaz kılanlara ki, onlar namazlarını ciddiye almazlar ve onunla gösteriş yaparlar. Ufacık bir yardıma bile engel olurlar"(13); "Bunlar mallarını insanlara gösteriş için harcayan, Allah'a ve ahiret gününe inanamayan insanlardır"(14)

Riyanın, Allah tarafından bu derece önemsenmiş olması ve riyanın hadislerde "Şirk-i hafî" sayılması, İslam âlimlerinin de bu konu üzerinde hassasiyetle durmalarına sebep olmuştur. Asr-ı saadet bu ayetlerin ve Hz. Peygamber'in (s) uyarılarıyla adeta sarsılmış ve bu sarsılma dalga dalga günümüze kadar gelmiştir. Bediüzzaman riya konusunda özetle şöyle der:

"Riyaya insanları sevk eden sebeplerin birincisi za'f-ı imandır. Allah'ı düşünmeyen bir mümin, esbaba perestiş eder, halklara hodfuruşlukla riyakârane vaziyet alır.

İkinci sebep: Hırs ve tamah, za'f-ı fakr noktasında teveccüh-ü nâsı celbine medar riyakârane vaziyet almaya sevk ediyor. 

Üçüncü sebep: Hırs-ı şöhret, hubb-u cah, makam sahibi olmak, emsaline tefevvuk etmek gibi hisler ve insanlara iyi görünmek, tasannukârâne (haddinden fazla kendine ehemmiyet verdirmek) ve tekellüfkârâne (lâyık olmadığı yüksek makamlarda görünmek) tarzını takınmakla riyaya girer. Ancak Vazife-i diniye itibarıyla nâsa hüsn-ü kabul ettirmek için, (sarık sarmak ve cübbe giymek gibi) o makamın iktiza ettiği yüksek tavırlar ve vaziyetler, hodfuruşluk ve riya sayılmaz ve sayılmamalı. 

Evet, bir imam, imamet vazifesinde tesbihatları izhar eder, başkalarına da işittirir; hiçbir cihette riya olamaz. Fakat vazife haricinde o tesbihatları âşikâre halklara işittirmeye riya girebildiği için, gizlisi daha sevaplıdır."(15)

Kuşkusuz riya ve gösteriş, salih amelleri yok eder. Selef-i salihîn, kurdun koyunlara girmesi ne ise, riyanın salih amelin içine girmesi de aynıdır, derler. Bunun sonucu olarak denilebilir ki, bir zerre ihlâslı amel, batmanlarla halis olmayan amele müreccahtır. Çünkü ihlâssız amelin sonu sadece hüsrandır.

Ebû Hüreyre'den gelen bir hadise göre Resûlüllah (s) şöyle buyurdu: "Kıyamet günü ilk muhakeme edilenlerden birisi savaşta şehit düşmüş bir adamdır. Allah melekler lisanıyla, "Sana verdiğim nimetleri nasıl kullandın?" diyecek. Adam ise, "Senin için canımı verdim" diyecek. Allah ise, "Yalan söyledin; sen, 'Ne cesur adamdır!' desinler diye savaşa katıldın ve öldürüldün. Zaten senin için böyle denilmişti" diyecektir. Sonra yüzüstü çekilip ateşe atılacaktır. Aynı soru âlim insanlara ve malını cömertçe harcayan insanlara da sorulacaktır. Âlim adam, "Allah'ım, ben senin için Kur'an okudum, ilim öğrettim" diyecek. Allah, ona, "Yalan söyledin. Sana, 'Ne güzel sesi vardır?' desinler diye Kur'an okuyordun" diyecektir. Cömertlik yapan adam da, "Ben senin için malımı harcadım" diyecek. Allah ise, "Yalan söyledin. 'Ne cömert adamdır' desinler diye malını harcıyordun" diyecek ve birer birer ateşe atılacaklardır.(16)

İnsan bazen iyi niyetle ve ihlâslı bir şekilde bir işe niyetlenir; fakat o işi yapmaya başlayınca zamanla insanların takdirleri ve taltifleri nefsinin hoşuna gitmeye başlar. Şeytan da en hassas planlarını devreye sokar. Adam, gizli yapması gereken işleri insanların gözü önünde yapmaktan hoşlanır hale gelir. Tabii ki, o işten alacağı sevabı da kaybolacaktır. Onun için Peygamber (s), "Bir ameli korumak, o ameli yapmaktan daha zordur. Çünkü bir adam, gizli olarak salih bir amel işler ve 70 kat sevap alır. Fakat şeytan onun peşine düşer ve o hayırlı işini insanlara duyurmaya çalışır. O da sonunda herkese ilan eder. Sevabının tümü kaybolur"(17) buyuruyor.

Riyadan kurtulmanın bir tek yolu vardır; o da amelini halisen livechillah yapmaktır. Nafile ibadetlerinden ve hayırlı işlerinden insanlara bahsetmemek, yaptıklarını onlara duyurmamak riyadan kurtulmanın en iyi yoludur.

Riyadan Sayılmayan Gösterişler

Bazen gösteriş yapmak insana daha büyük sevap da kazandırabilir. Şöyle ki: Siz bir iyilik yapmışsınız; amacınız Allah'ın rızasıdır. Ancak insanlar bundan dolayı sizi methediyorlar. Eğer şeytan ve nefis sizi kandırmazsa bunun bir vebali yoktur. Aynı şekilde hac, umre, farz namazlar, oruç, zekât ve cihad gibi ibadetlerde riya olmaz. Farz ibadetlerin gösterilmesi gizli yapılmasından daha hayırlıdır. Ebû Zer'den gelen bir rivayete göre Resûlüllah'a, "Bir adam vardır; iyi işler yapıyor, insanlar da onu methedip duruyorlar. Buna ne dersin Yâ Resûlellah?" denildi. Resûlüllah (s), "Bunda bir vebal yoktur. Bu, mümine gelen erken bir müjdedir" dedi.(18)

Resûlüllah (s) bir diğer hadiste, "İslamiyet aşikârdır. İman gizlidir" buyurmuştur.(19) Yani, bir insanın Müslüman olduğunu gösteren özellikler açıkça yerine getirilmelidir. Fakat ibadet ve taatte ve imanın mertebelindeki terakkide gizlilik esas olmalıdır.

Aynı şekilde, başkalarının gıpta damarını tahrik etmemek kaydıyla güzel elbiseler giymek, temiz görünmek ve insanların yanına temiz elbiselerle çıkmak da riya sayılmaz. Çünkü Peygamber (s), "Allah cemildir ve cemali sever. Kibir ise, şımarıklıktır ve insanları küçümsemektir" buyurdu.(20)

Bediüzzaman'ın dediği gibi, Farz ve vaciplerde, şeâir-i İslamiyede, sünnet-i seniyenin ittibâında ve haramların terkinde riya giremez; izharı, riya olamaz. Meğer, gayet za'f-ı imanla beraber, fıtraten riyakâr ola. Belki, şeâir-i İslamiyeye temas eden ibadetlerin izharları, ihfâsından çok derece daha sevaplı olduğunu, Hüccetü'l-İslam İmam-ı Gazâlî (r.a.) gibi zatlar beyan ediyorlar.

Sair nevafilin ihfası çok sevaplı olduğu halde, şeaire temas eden, hususan böyle bid'alar zamanında ittibâ-ı sünnetin şerafetini gösteren ve böyle büyük kebâir içinde, haramların terkinde takvâyı izhar etmek, değil riya, belki ihfâsından pek çok derece daha sevaplı ve halistir.(21)

Sonuç

Allah insanı eşref ve bağımsız bir varlık olarak yaratmıştır. O kadar ki, mecbur bırakılmazsa kimseye boyun eğmek istemez. Ancak insanın başkalarına kulluk yapmaktan kurtulması, bir olan Allah'a ibadet etmesiyle mümkündür. Başka bir deyimle, özgür olmak isteyen bir insan sadece Allah'a ibadet ettiği zaman gerçek özgürlüğe kavuşmuş olur. Çünkü Allah'a gerçek kul olan bir kimse, başkalarına asla kulluk yapamaz. Bunun da bir tek yolu vardır: O da Allah'a yaptığı kullukta ihlâslı davranmasıdır. Dünyayı bir ubudiyet mihrabı tasavvur ederek, ibadetine kimseyi ortak yapmamasıdır.

Mümin olan bir kimse işlerini, uhrevî ve dünyevî olmak iki kısma ayırmalıdır. Uhrevî ameller İslam şeraitinde "Hasenat" diye tanımlanmıştır. Dünyevî işler ise, geçimlik işler olup şeraite uygun ve helal dairesinde olduğu zaman onlar da "Hasenat" kategorisinde değerlendirilmiştir. "Ancak tövbe edip de inanan ve Salih amel işleyenler başka… Allah onların kötülüklerini hasenata çevirir"(22) ayetinden maksat da budur.

Mümin bir insanı ihlâslı olmaya teşvik eden hususların başında Allah'ın hâkim-i mutlak olduğunu bilmesi gelir. Hiç kimsenin olmadığı yede Allah'ın var olduğunu, gözetleyip kolladığını bilen bir mümin, yaptığı işlerde Allah'a karşı daha samimi olur. Bir diğer husus da, Allah'ın insan ameli için takdir ettiği mükâfatı bilmesidir. Amelinin karşılığında cenneti ve rü'yetüllahı düşünen bir mümin, gösterişe yönelemez. Başkalarının vereceği taltifi Allah'ın lütuf ve ihsanlarıyla mukayese ettiği zaman daha çok samimi davranmaya yönelir. Yanlış hareketlerinin ve riyaya kaçan gayri samimi amelinin cehennemle cezalandırılacağını bilmesi de insan samimiyetine ayrı bit motivasyon kazandırır. Kısacası mümin insan şunu düşünmelidir: "Eğer amellerimin tümünü sırf Allah emrettiği için ve onun rızası dairesinde yaparsam mükâfatım büyük olur. Eğer zaman zaman riya ve gösterişe girersem, gösteriş yaptığım kadar amelimden eksildiğini bilmem gerekir."

Mümin insanlar her zaman, "Amelim Allah için olmadığında riyaya, dolayısıyla şirk-i hafiye girebilirim" endişesini taşımak zorundadırlar. Mümin nafile ibadetlerde ve tasadduklarda gizliliği esas almayı, eğer başkalarının teşvikine vesile olacaksa farz olan ibadetleri ve zekâtın verilmesini açık yapmayı prensip edinmelidir. Ayrıca insanı yoldan çıkarmak için şeytanın binlerce hile ve desiselerinin bulunduğunu unutmamalıdır.

 

Dipnotlar

1-Lemalar, s. 164.

2-Ä°nsan (Dehr), 76/9-10.

3-Lemalar, a.y.

4-Mektubat, 96.

5-Lemalar, 137.

6-Hicr, 15/34-35

7-Hicr, 15/36.

8-Hicr, 15/37-38.

9-Hicr, 15/39-40.

10-Hicr, 15/41-42.

11-Müslim, Sahih, Zühd, 46.

12-Bediüzzaman, Lemalar, s. 164.

13-Maûn, 107/4-7.

14-Nisa, 4/38.

15-Kastamonu Lahikası, s. 141.

16-Müslim, Sahih, İmâret, 152.

17-El-Münzirî, et-Terğîb, I/72; Beyrut, 1984.

18-Müslim, Birr, 166.

19-Ahmed b. Hanbel, Müsned, III/135.

20-Ebû Davud, Sünen, Libâs, 26.

21-Kastamonu Lahikası, s. 141.

22-Furkan, 25/70.