Ahlakî Hikâyeler:

Bu tür hikâyelerin konusunu genellikle enteresan sayılabilecek bir olay oluşturur. Çoğu zaman garipliklerle dolu olan bir olay vardır. Fakat bu garipliklerin her biri bir hikmete ve ahlakî bir umdeye işaret etmektedir. Buna örnek olarak, her vaaza başladığında zalimlere, katı yüreklilere ve inançsızlara dua eden vaizin hikâyesi zikredilebilir. Hikâye özetle şöyledir:

"Bir vaiz her kürsüye çıktığında yol kesenlere dua ederdi. "Ey Rabbim, kötülere, zalimlere ve bozgunculara, Müslümanları alaya alanlara, manastır ehline ve bütün kâfirlere merhamet et" derdi. Bazıları kendisine: "Hocam, bu ne biçim duadır. Bu alışılmış bir dua değildir" dediler. Vaiz efendi dedi ki: "Ben bunlardan çok iyilik gördüm. Bu yüzden onlara dua ediyorum. O kadar zulüm ve işkence ettiler ki, beni kötülükten hayra sevk ettiler. Dünyaya ne zaman yöneldimse, onlar tarafından darp edildim. Bu yüzden benim kurtuluşuma vesile oldukları için onlara dua etmek benim için görev olmuştur."(1)

Mevlana Celaleddin Rumi bu hikâyeyi naklettikten sonra ders vermek amacıyla şu temel ahlakî öğretileri zikreder:

 "Bakınız kul yarasından dolayı Allah'a yalvarır. Allah: "Sonunda dertlerin seni dua eden bir kişi haline getirdi" buyurur. Hakikatte her düşman, nefis için birer ilaçtır. Çünkü o düşmandan dolayı Allah'ın lütfuna müracaat edersin. Hakikatte dostların seni ilahi huzurdan uzaklaştıranlardır. Nitekim porsuk denen hayvan sopa yedikçe semizleşir. Mümin kişi de tam porsuk gibidir. Sopa yedikçe manen şişmanlar. Bu yüzdendir ki, peygamberlerin zahmet ve sıkıntıları bütün insanlarınkinden fazladır. Deri de ilaç ile bela ve işkence çeker. Eğer ilaç sürülmezse deri kokmaya başlar. Ey insan bil ki, insan tabaklanmamış ve rutubetlerden çirkinleşmiş ve ağırlaşmış bir deriye benzer. Temiz olması için acı ilaçları sürmelisin. Eğer buna gücün yetmezse, Allah senin iraden dışında sana bela verirse razı ol. Zira dostun belasının amacı seni temizlemektir. Kişi başına gelen belayı sefa görürse, bela tatlılaşır. Kişi mağlup iken kendisini kazanmış görür."

Kuşkusuz Mevlana'nın bu öğretilerinin her biri bir ayet ya da bir hadisten alınmıştır. Görünürde garipliklerle dolu olan hikâyenin amacı hikmetlerle dolu olan İslam ahlakını öğretmektir.

Kur'an Kıssaları: Mevlana Celaleddin Kur'an kıssalarından çokça istifade etmiştir. Bu kıssaları naklederken kahramanların sözleri üzerinde tasavvufî yorumlar da yapmaktadır. Hud (a.s) ile 'Ad'ın kıssası,(2) Sebe Melikesinin kıssası(3) ile Musa ve Fir'avn'un kıssası(4) v.s. bu tür hikâyeleri oluşturmaktadır.

Musa ile Firavn kıssalarında çok özel yorumlar yapmaktadır. Mevlana'ya göre Musa ile Firavun zehir ve panzehir gibidirler. Birisi ışık, diğeri karanlık olup ilahî iradeye bağlı birer unsurdurlar. İkisi de mananın kuludurlar. Hatta Mevlana'ya göre Firavun tek başına kaldığı zaman Allah'a yalvarmaktadır.

Mevlana'ya göre Musa'lar ve Firavunlar bu dünyada birer numunedirler. Her Firavun'un bir Musa'sı olduğu gibi, her Musa'nın da bir Firavunu vardır. Firavun kibir, gurur, zulüm ve sahte bir azameti ifade eder. Musa ise kulluğu, tevazuu ve merhameti ifade eder. Firavun'un bu kibir ve gururu ona öyle bir enaniyet vermiştir ki, çevresindeki şakşakçıların etkisiyle tanrılık davasında bile bulunur. Fakat Firavun'un kendisi, tanrı olmadığını, aciz ve zayıf bir kul olduğunu ve etrafında oluşturulan dünyanın sahte olduğunu en iyi bilen kişidir. Bu yüzden kendisiyle baş başa kaldığı zaman düşünür ve lisan-ı hal ile Allah'a yalvarır: "Neden bu kötülük, bu zulüm, bir kibir ve bu sahte azamet hep benim payıma düştü Ya Rab" diye için için yalvarmaya başlar. Mevlana özetle şöyle der:

"Musa gündüz Hak Teâlâ'nın önünde yakarırdı. Firavun ise gece vakti: "Ey Allahım, boynumdaki bu demir tasma nedir? Bu boyunluk olmazsa kim "Ben benim" der?" diye ağlardı. Ya Rabbi, sen Musa'yı aydınlattın, fakat beni kararttın. Saltanat davulumu "ilah" ve "sultan" diye çalıyorlarsa da gerçekte ay tutulmuş, halk tas çalıyor. Bu çalışla ayı rüsvay ediyorlar. Ben ki Firavnum, halktan vay başıma gelenler! Bana "Ey Yüce Rabbimiz" denmesi davulun değil, tasın çalınması anlamına gelir. Gizlide hakir ve ölçülü oluyorum, fakat Musa'ya varınca nasıl da değişiyorum! Tıpkı sahte altın gibi; rengi ne kadar parlak olursa olsun ateşi görünce kararıyor." (5)

Mevlana'ya göre her şeye rağmen Firavun, düşünme yeteneğine sahip bir insan olarak başını iki avucu arasına alıp düşündüğünde ilah olmadığını, hatta aciz bir mahlûk olduğunu, tanrılık davasında bulunmanın bir safsata olduğunu çok iyi bilen bir karakterdir. Firavun, etrafında oluşturulan azametli, zulümlü ve heybetli dünyanın bir sabun köpüğü kadar geçici ve kararsız olduğunu herkesten çok iyi bilen birisidir.

Temsili (Alegoric) hikâyeler: Mesnevi'de bazen bir karakteri, bazen de tasavvufî ve ahlakî anlamda önemli olan bir prensibi ortaya koymak için bu tür hikâyeler zikredilmiştir. Bunlar da, insanlardan getirilen örnekler ve hayvandan getirilen örnekler olmak üzere iki kısma ayrılır. Aslan ile tilki, aslan ile tavşan, aslan ile kurt, deve ile katırın hikâyeleri, kahramanları hayvan olan türdendir. Kahramanları insan olan hikâyelerde olduğu gibi, kahramanları hayvan olan hikâyelerde de hayvan doğru ve ahlaklı bir karakteri temsil etmektedir. Kahramanlarından biri insan olan hikâyelere Bakkal ve Papağan hikâyesini örnek olarak zikretmek mümkündür. Hikâye şöyledir:

"Bir Bakkalın papağanı vardı. Çok hünerli ve konuşkandı. Dükkâncı bir iş için eve gidince papağan yalnız kaldı. Bir ara dükkânın bir tarafından öbür tarafına atlarken gülyağı şişelerini döküp kırdı. Bakkal evden döndüğünde, bir de ne görsün, dükkân yağlarla dolmuştur. Bakkal eliyle papağana vurdu, başını kel yaptı. Papağan bunun üzerine birkaç gün sustu. Bakkal çok pişman oldu ve: "Yazık yazık. Nimet güneşim buluta girdi. Keşke elim kırılsaydı da ona vurmasaydım" demeye başladı. Papağanı tekrar konuşsun diye her gün birçok fakire sadaka veriyordu. Üç gün sonra dükkânda oturdu; kuşun konuşması için ona her şeyi gösteriyordu. Bir ara sokaktan başı kel olan bir derviş geçti. Tam o sırada onu gören papağan konuşmaya ve dervişe nasihatler etmeye başladı. Diyordu ki: "Ey Derviş, neden başın kel olmuş? Yoksa sen de mi gül yağlarını döküp kel oldun?" Kuş dervişi kendisi gibi sanmıştı. Halk bu benzetmeden dolayı çok gülmüştü."(6)

Mevlana bu öykü üzerine İslam öğretileriyle ilgili olarak enfes yorumlar yapıyor. Papağanın dervişi kendisine benzetmesinin yanlış olduğunu vurguladıktan sonra şunları kaydeder: "Her ne kadar "aslan" manasına gelen "şir" ile "süt" manasına gelen "şir" yazıda aynıysa da, aralarında çok fark vardır. O halde iyilerin işini kendi işinle mukayese etme. Zaten bütün âlem bu yüzden yolunu kaybetti. Kendilerini nebiler ve velilerle mukayese etmeye kalkışanlar: "Biz de beşer, onlar da beşerdir. İkimiz de yemeye ve uykuya bağımlıyız" dediler. Kötülüklerinden dolayı aralarındaki derin farkları kavrayamadılar."

"Her iki türün de aynı yerden beslendiği doğru; ancak birinden zehir, diğerinden bal damlamaya başladı. Her iki ceylan da ot yedi. Ancak birinden dışkı, diğerinden misk meydana geldi. Her iki suret de birbirine benzeyebilir. Nitekim acı su da tatlı su da berraktır. Adam sihri mucize ile mukayese edip her ikisinin aslını hile zannedebilir. Nitekim Musa'nın karşısındaki sihirbazlar da Musa'nın asası gibi asa edindiler. Oysa iki asa arasında çok fark vardı. Bir işte Allah'ın rahmeti, diğerinde laneti vardı."

"Kâfirler maymun tabiatlıdırlar. İnsaoğlu ne yaparsa maymun da onu yapar ve "Ben de onun gibi yaptım" zanneder. Oysa birisi hakikat diğeri taklittir. Münafık bir kişi, emre uyan bir müminle birlikte niyaz için değil, husumet için namaza durur. İbadette münafık ve müminler kazanmakta ve kaybetmektedirler. Birine "mümin" derlerse, bundan hoşlanır. "münafık" derlerse öfkelenir. "Mümin" adı zatında sevilir. "Mümin" kelimesini oluşturan Mim, Vav, Mim ve Nun harfleri insanı şereflendirmez. Harfler tarif içindir. Mümine "münafık" dersen bu kötü lakap gönlünü akrep gibi sokar. Çünkü münafık Cehennem'den türemiştir. Ancak "Münafık" kelimesinin acılığı harflerinden değildir. Zira deniz suyunun acılığı da kabından değildir. Harfler kaplara benzerler. Mana denizi Allah'ın katında Levh-i Mahfuzdur."

Mevlana Bakkal ve Papağan hikâyesi münasebetiyle daha bu temel öğretiler gibi birçok öğretiyi zikretmektedir.

Kahramanları hayvan olan hikâyelere örnek olarak da devenin yularını tutup çeken farenin hikâyesini zikretmek mümkündür. Hikâye şöyle:

"Küçük bir fare devenin yularını eline geçirdi ve deveyi çekmeye başladı. Deve de ardından gitti. Fare "Oh be, ne pehlivanmışım ben!" demeye başladı. Deve farenin böbürlendiğini anladı ve: "Sana gösteririm ben" dedi. Nihayet bir filin bile geçemeyeceği kadar büyük bir nehrin kıyısına geldiler. Fare durdu ve hareketsiz kaldı. Deve: "Arkadaşım, hadi yiğitçe nehre dal" dedi. Fare: "Bu su derindir, ben boğulmaktan korkarım" dedi. Deve: "Bir ölçeyim bakalım" dedi ve suyun içine girdi. Sonra da: "Ey basiretsiz Fare, su dize geliyor. Neden şaşırdın?" dedi. Fare şöyle dedi: "Dizden dize fark vardır. Karınca sana karıncadır, bize ise ejderhadır. Dolayısıyla bu benim tepemi yüz metre geçer" Deve: "O halde bir daha küstahlık yapma da canın yanmasın. Sen kendin gibi farelerle boy ölçüş" dedi. Fare: "Tövbe ettim. Allah için beni bu sudan geçir" dedi. Deve: "Sıçra ve benim hörgücüme otur. Senin gibi yüz binlercesini karşıya geçiririm" dedi.

Mevlana bu hikâyeye yaptığı yorumda hikmetli sözler söylüyor. Özetle şöyle der:

"Madem peygamber değilsin, o halde takip et ki, kuyudan makama çıkabilesin. Madem sultan değilsin o halde yönetilen halk ol. Madem olgun değilsin, yalnız olarak dükkân açma. "Susunuz" buyruğunu dinle. Sessiz ol ki, hakkın dili olmadığında kulak ol. Unutma ki, kibir ve kinin başlangıcı nefsin arzularıdır. Alışkanlıkla bu arzular sağlamlaşır. Seni alıkoymak isteyene öfkelenirsin. Eğer çamur yemeye başlarsan, seni çamurdan alıkoyana düşman olursun. Şeytan efendiliğe alıştığı için eşekliğinden Âdem'i küçük gördü. "Benden daha üstün efendi olur mu?" dedi. Dağ yılanlarla dolu da olsa korkma, çünkü içinde panzehir de vardır. Nesin arzuları karınca gibi küçük de olsa, alışkanlıkla yılan gibi olur. Fakat herkes yılanını karınca görür. Yine de sen imtihan anında şehvet yılanını öldür."

Sonuç:

Hakkın âşıklarından olan Mevlana Celaleddin Rumî'nin Mesnevisi bir iman ve irfan okulu gibidir. Mesnevi tefsir, hadis, fıkıh, kelam, tasavvuf, ahlak, felsefe ve tarih gibi birçok ilimlere doğrudan ya da dolaylı olarak temas etmektedir. Fakat Mevlana Mesnevi'de öncelikle Allah'ın varlığını ve birliğini işler. "Mesnevimiz vahdet dükkânıdır. Onda Allah'tan başka ne görürsen o puttur" diyerek Allah aşkını her şeyin üstünde tutmaktadır. Hz. Muhammed'in (s.a.v) hakiki şahsiyetini ortaya koymak, onu en güzel söz ve benzetmelerle methetmek ve ona övgüler sunmak yine Mevlana'nın ikinci derecedeki en büyük amaçlarından birisidir. Mevlana beşeriyeti kamalatın zirvesine çıkaracak yegâne kaynağın Kur'an olduğuna inandığı için Hz. Peygamber'den sonra en çok onun üzerinde durur. Mevlana'nın "Ben sağ olduğum sürece Kur'an'ın kölesiyim. Ben Muhammed'in yolunun tozuyum. Benim sözümden bundan başkasını nakleden olursa ben ondan da o sözlerden de bizarım" şeklindeki sözleri bu iki temel inanca ne kadar değer verdiğini göstermektedir. İbadeti ruhun gıdası ve kalbin cilası olarak kabul eden Mevlana'ya göre Allah'a kulluk etmek nimetlerin en büyüğü sayılmaktadır. "Kar, ancak takvada, dinde ve güzel amellerdedir. İki âlemde de felah bunlarla olacaktır" diyen Mevlana dini ibadet ve itaate ne kadar önem verdiğini göstermektedir.

İşte Mevlana'nın Mesnevi'de zikrettiği bütün hikâyelerde anlatmak istediği temalar bunlardır. Bazen bir insan hikâyesi, bazen bir fabl, bazen de bir temsil yoluyla bu anlatımları gerçekleştirir.

Dipnotlar

1-Mesnevi, 4. defter, 82- 102. beyitler.

2-Mesnevi, 1. defter, 885 ve sonraki beyitler.

3-Mesnevi, 3. defter, 282-397. beyitler.

4-Mesnevi, 3. defter, 840-1745. beyitler.

5-Mesnevi, 1. defter, 2447-2481 beyitler.

6-Mesnevi, 1. defter, 247 ve sonraki beyitler.