Şimdi de bu sorunun cevabını vermeye çalışalım. Şüphesiz ki, insanda hürriyet, ve bir seçme kabiliyeti vardır. Ve o hürriyet, irâde ve seçmeye göre; iyi ve kötü, sevap ve günah insana nispet edilir. İnsan irâde ve isteğinin, meydana gelen neticeler karşısında, ağırlığı ne olursa olsun; o irâde, Yüce Yaratıcı tarafından bir şart ve sebep olarak kabûl edilmişse, onu hayırlara ve şerlere çevirmesine göre suçlu veya suçsuz olması; irâde dediğimiz şeyin hayra veya şerre meyil göstermesine dayanmaktadır. Bu meylin neticesinde meydana gelen hâdise, insanoğlunun sırtına vurulmayacak kadar ağır da olsa, o bu meyille ona çağrıda bulunduğu için, sorumluluk da ona aittir... Meselâ, O Yüce Zât, iklimlerin değişmesi gibi çok büyük bir hâdiseyi, bizim nefes alıp vermemize bağlamış olup da, dese ki; "Eğer dakikada, şu miktarın üstünde nefes alıp verirseniz, bulunduğunuz yerin coğrafi durumunu değiştiririm." Bizler, nefes alıp-verme ile, iklimlerin değişmesi arasında bir münâsebet görmediğimiz için, yasak edilen şeyi işlesek; o da, va'dettiği gibi iklimleri değiştirse, takatımızın çok üstünde dahi olsa bu işe, biz sebebiyet verdiğimiz için, suçlu da biz oluruz. İşte bunun gibi, herkes elindeki cüz'i irâde ve ihtiyâriyle, sebebiyet verdiği şeylerin neticelerinden ötürü, ya suçlu sayılır ve ceza görür veya vefâlı sayılır mükâfâta mazhar olur. Yani, ölüme sebebiyet veren de suçlu olur; Allah tarafından affedilmediği takdirde de mutlaka ceza görür. Şimdi, biraz da meselenin ikinci şıkkı üzerinde duralım. Yani, Yaratıcının, herşeyi çepeçevre içine alan ilmiyle, insan irâdesinin durumu mevzuu... Allah'ın ilmine göre, bütün varlık ve varlık ötesi herşey, sebeb ve neticeleriyle içiçe ve yanyanadır. O noktada, önce-sonra; sebeb-netice; evlat-baba, bahar-yaz bir vâhidin (tek’in) iki yüzü hâline gelir. Ve yine o ilme göre sonra, önce gibi; netice, sebep gibi bilinir ve hükmedilir. Kimin, hangi yönde nasıl bir meyli olacak ve kim âdi bir şart ve sebebden ibaret olan irâdesini, hangi yönde kullanacak, bütün bunlar, önceden bilindiği için; o sebeblere göre meydana gelecek neticeler takdir ve tesbit etmek, insan irâdesini bağlamamakta ve zorlamamaktadır. Aksine, onun meyilleri hesaba katılarak hakkında takdirler yapıldığı için, irâdesi kabûl edilmekte ve destek görmektedir. Nitekim, bir büyük zât, hizmetçilerine: "Sizler öksürüğünüzü tuttuğunuz zaman, şahâne hediyeler elde edeceksiniz; sebepsiz öksürdüğünüz takdirde ise, hediyeleri kaybetmekle beraber, bir de azar işiteceksiniz" dese, onların irâdesini kabûl etmiş ve desteklemiş olur. Aynen öyle de, Yüce Yaratıcı kullarından birine: "Sen şu istikâmette bir meyil gösterecek olursan, ben de, senin meyil gösterdiğin o şeyi yaratacağım. Ve, işte senin o meyline göre de, şimdiden onu belirlemiş bulunuyorum." dese, O'nun irâdesine ehemmiyet atfetmiş ve kıymet vermiş olur. Yani "ilk belirleme"de irâdeyi bağlama olmadığı gibi, insanı, rızâsının tersine herhangi bir işe zorlama da yoktur. Ayrıca kader ve ilk belirleme Allah'ın ilmi proğramlarından ibaretdir. Yâni, kimlerin hangi istikâmetlerde meyilleri olacak, onu bilmesi ve kendinin yapıp yaratacağı şeylerle, bir plân ve proğram hâline getirmesi demektir. Bilmekse, hâriçte olacak şeylerin, şöyle veya böyle olmasını gerektirmez. Hâriçte olup biten şeylerin, şöyle veya böyle olmasını, insanın meyillerine göre, yaratıcının kudret ve irâdesi icad eder. Bu itibarla varlığa erip meydana gelen şeyler, öyle bilindikleri için varolmuş değillerdir. Bilâkis, var oldukları şekillerle bilinmektedirler ki; ilk takdir ve ta'yin de, işte budur. İslam felsefecileri bunu, "ilim, malûma tâbidir" sözüyle ifâde ediyorlardı. Yâni, nasıl olacak öyle biliniyor; yoksa öyle bilindiği için meydana gelmiyor. Nasıl ki, bizim, ilmi tasarı ve plânlarımız pratikte, tasavvur ettiğimiz şeylerin vücûd bulmasını gerektirmez. Öyle de, Yüce Yaratıcı’nın tasarı ve plânları sayabileceğimiz ilk belirlemeler de, hariçte, herhangi bir şeyin varolmasını mecbûri kılmaz. Hâsılı; Allah, olmuş, olacak her şeyi kuşatan geniş ilmiyle; sebepleri neticeler gibi; neticeleri de sebepler gibi bilmektedir. Kimlerin iyi işler yapmaya niyet edeceklerini ve kimlerin kötü şeylere teşebbüste bulunacaklarını ve bu teşebbüs ve niyetlere göre neler yaratacağını belirlemiş ve takdir etmiştir. Zamanı gelince de, mükellefin meyil ve niyetlerine göre, takdir buyurduğu şeyleri dilediği gibi yaratacaktır. Onun için, bir insanın nasıl ve ne zaman öleceğinin ve bir başkasının da bu fiile sebebiyet vereceğinin önceden tayin edilmiş olması, mesûliyeti giderici değildir. Zirâ takdir, onun hürriyet ve irâdesi hesaba katılarak yapılmıştır. (A.G.T.) Önümüzdeki hafta bu konuya devam edeceğiz. Zannediyorum o zaman mesele daha da iyi anlaşılacaktır.