Şeyh Ahmed-i Hânî çığırının devamcısı sayılan Molla Mahmûd-i Beyâzidî, Molla Muhammed-i Celâlî, Halife Yusuf Topçu'dan sonra Doğubeyazıt'ta köklü bir medrese eğitimi veren ve binlerce talebe yetiştiren, talebelerine klasik medrese programının yanında Ahmed-i Hânî'nin "Mem u Zîn", Nubihar", "Ekîda İmané" eserlerini okutan ve şerh eden, bunlarla birlikte Molla Mehmed-i Bateyî'nin "Mevlid", Molla Halil-i Siirdî'nin "Nehcü'l-Enâm" adlı eserlerini şerh ve haşiyelerle Arapça'ya tercüme edip açıklayan âlim, Molla Musa Celâlî'dir.

2.1. İlmi ve Fikri Hayatı

1938 yılında Doğubayazıt'ın Telçeker Köyünde doğan ve ilkokuldan sonra bölgenin muhtelif medreselerinde 17 yaşına kadar dinȋ ilimleri tahsil eden müellif, daha sonra İmam-Hatiplik görevine başlayarak yaklaşık 60 senedir medreselerde ders vermektedir. Son beş yılında kendisini tamamen ilmi kitaplar hazırlamaya adayan müellif halen yaşamakta olup Doğubayazıt'ta ikamet etmektedir. Resmi adı "Musa Geçit" şeklinde olan bilim insanımız, halk arasında ve bölge uleması nezdinde "Molla Musa el-Celâlȋ" diye meşhur olmuştur.

2.2. Eserleri ve Eserlerinin Muhtevası

Müellifin medrese çevrelerinde ve dini ilimler alanında gerek Türkiye'de gerekse çevre ülkelerde tanınan eserleri şunlardır:

2.2.1. Mecmuatu'l-Ulum: Eski medreseler ile çağdaş dini okul ve fakültelerce okutulan Sarf, Nahiv, Mantık İlmi, Vadı İlmi, Akaid ve Kelâm İlmi, Tasavvuf, Fıkıh Usulü, Tefsir Usulü, Hadis Usulü, Tecvid, Aruz İlmi, Belağat, Beyan, Münazara, Meani, Bedi İlimleri gibi 15 adet temel ilmin kısa ve öz bir şekilde ele alındığı ansiklopedik bir eserdir. "İslami İlimlere Giriş" niteliğinde toplu ve yeterli bilgilerin talebeye hazır bir şekilde sunulmasını hedef almaktadır.

2.2.2. Mecmuatu'l-Fevaid: Günümüzde yaşayan bir dinȋ ilimler talebesinin bilmesi gereken klasik ve modern konulardaki bilgilerin toplu bir şekilde ele alındığı "Faydalı Bilgiler Ansiklopedisi" niteliğindedir.

2.2.3. Mecmuatu'l-Kasaid: Arap cahiliyyesi döneminde en meşhur Muallakat-ı Seb'a (Kâbe'ye asılan yedi adet kaside) şiirleri ile İslam Tarihinde çok meşhur olan Arapça edebi kasideleri şerh eden bir eserdir. İslam Tarihi boyunca Arap Dili ve Edebiyatında en meşhur kaside ve divanların da ele alındığı eser, türünün ilki ve en toparlayıcısı olarak kabul edilmektedir. Hz. Ali ile İmam Şafii'nin divanları da eserde şerh edilmektedir.

2.2.4. Mecmuatu'l-Fetava: Şafii, Hanefi, Maliki, Hanbelȋ ve Caferȋ Mezheplerine ait fetvalar ile çağdaş konularla ilgili fetvaların toplu olarak özetle ele alındığı eser, klasik ve çağdaş sorunların her ikisine de cevap vermektedir. Eserde dinȋ ve fıkhî meseleler hakkında eski ve yeni en önemli İslam hukukçularının görüş ve içtihatları derlenerek ele alınmaktadır.

2.2.5. Mecmuatu'l-Makasıd: Buharȋ, Müslim, en-Nihâye, el-Camiu's-Sağȋr gibi meşhur hadis kitaplarında geçen Mücmel ve Müşkil hadislerin haşiye ve şerhlerle açıklığa kavuşturulduğu eserde, ayrıca vaaz ile ilgili bir risale de bulunmaktadır.41

2.2.6. Haşiye Ala İşarati'l-İ'caz: Bediüzzaman Said-i Nursi'nin Kur'an'ın belağat ve i'cazı ile ilgili olarak yazdığı tefsir mukaddimesindeki zor ve anlaşılması müşkil olan ibarelerin açıklığa kavuşturulduğu bir eserdir

2.2.7. Mevlit Ve Divan: Doğu bölgesinde asırlardır okunan ve eski dil üzere yazılmış olan Mevlid kitabının sadeleştirilerek yeni bir üslup ile Celâlî Kürtçesiyle yazıldığı eserde ayrıca müellifin muhtelif yıllarda yazdığı dinî ve tasavvufî şiirleri toplanmıştır.

2.2.8. Şerhu Kasaid-i İbn Fariz: Meşhur Arap edebiyatçısı ve şairi İbn Fariz'in şiirlerinin şerh edildiği bir eserdir.

2.2.9. Şerhu Ebyati Tarihi'l-Hulefa: İmam Suyuti'nin "Tarihu'l-Hulefa" adlı tarih kitabında geçen ve anlaşılması zor olan şiirlerin şerh edildiği bir eserdir.

2.2.10. Şerhu Ebyati Nuri'l-Ebsar: Hz. Muhammed ve on iki Ehl-i Beyt imamının hayatının ele alındığı meşhur "Nȗru'l-Ebsâr" adlı kitapta geçen ve anlaşılması zor şiirlerin şerh edildiği bir eserdir. Sembol Yayınları arasında basılmıştır.

2.2.11. Bazı Şüphelere Cevaplar: Günümüz ilahiyat âlimleri arasında tartışılan bazı konuların ele alındığı bu risale Arapça'dan Türkçe'ye tercüme edilen eser, 1997 yılında İstanbul'da basılmıştır.

2.2.12. Kızıl İcaz Şerhi: Mantık İlmi ile ilgili olarak Arapça yazılmış olan ve Bediüzzaman Said-i Nursi'nin de talikatlarının bulunduğu meşhur kitaptaki zor ibare ve konuların açıklığa kavuşturulduğu eserdir.45

2.2.13. Tefsiru'l-Muhmel Üzerine Haşiye: Arapça yazılmış ve tamamıyla noktasız harflerin kullanıldığı meşhur "Tefsiru'l-Mühmel" adlı Kur'an tefsiri kitabının zor yerlerinin ve anlaşılmaz bölümlerinin açıklığa kavuşturulduğu eseridir. Birinci baskısı İstanbul'da yapılan bu eser müellifi tarafından tekrar genişletilmiş bir halde 2 cilt olarak Ravza Yayınları tarafından basılmıştır.

2.2.14. İhsan Süreyya Sırma'ya Reddiye: Prof. Dr. İhsan Süreyya Sırma'nın "Hilafetten Saltanata" isimli eserinde bulunan bazı iddialarının red ve tenkit edildiği bir reddiye kitabıdır. Türkçe yazılmıştır. El yazma nüshası kendisinde bulunmakta olup henüz basılmamıştır.

2.2.15. Ta'lîkât Ala Haşiyeti'l-Kızılcı Ala Tasrifi'l-Eşnevî: Adından da anlaşıldığı gibi Eşnevî'nin Sarf ilminde yazdığı kitabının üzerinde yazılmış bulunan Kızılcı Haşiyesinin müşkil ve zor yerlerini açıklayarak talebelere ve ilim adamlarının kitabı daha kolay anlamalarını sağlayacak ta'liklerin yazıldığı bir eserdir. O da Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.16. Mecmuatu'r-Resâil: Bu kitap, dört risaleden oluşmuştur. Bu risalelerde özellikle günümüz İslâm dünyasında tartışılan sünnetin hücciyeti, recm, riddet, sigara, sigorta, organ nakli, Mehdi'nin gelişi, Hz. Hızır konusu, kabir azabı, şefaat gibi itikadî ve fıkhî konuları ele alınmıştır. Söz konusu kitap da Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.17. Er-Risaletu'd-Daiyye İla Mahabbati Muaviye: Bu eser, günümüzde Hz. Muâviye'yi ta'n etmek üzere yazılmış olan bir takım kitap ve makaleler karşısında geleneksel Ehl-i sünnet ulemasının kaynak eserlerine dayalı bir şekilde Hz. Muaviye savunusu yapılmaktadır. Eser diğerleri gibi Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.18. Nefyu'l-Ciheti Ve'l-Hululi ve'l-İttihadi ve'l-Mekân Anil'llâhi'l-Vahidi'l-Kahhâri'r-Rahmân: Bu eserde, İslâm akaidinin ulûhiyet bahsinde Mücessime, Müşebbihe, Ehl-i Sünnet ve Mu'tezile mezhepleri arasında tartışılan hulul, ittihad, cihet ve mekân konuları ilgili ayetlerin ışığında hadisler yardımıyla ve selef ile halef ulemasının izahatları çerçevesinde ele alınmıştır. Bu eser de Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.19. Ta'lîkât Alâ'l-Kitâbi'l-Lezi Yebhasu Ani'l-lâh: Said Havva tarafından yazılan "Allah" isimli Arapça kitabın zor yerlerinin anlaşılmasını sağlayan ta'liklerin bulunduğu bir kitaptır. Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.20. Senau's-Sakaleyn Fî Menâkıb-i'ş-Şeyheyn Ebî Bekir Es-Sıddîk ve Ömer El-Farûk: Hz. Ebu Bekir ve Hz. Ömer ile ilgili olarak temel İslam Tarihi kaynaklarından nakil ve istifadeyle yazılmış olan bir eserdir. Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.21. Celâu'l-Ayneyn Fî Menâkıb-i'l-Hateneyn Usmân Zî'n-Nureyn Ve Alî Ebî's-Sıbteyn: Hz. Osman ve Hz. Ali ile ilgili olarak temel İslam Tarihi kaynaklarından istifadeyle yazılmış olan bir eserdir. Diğer eserler gibi İstanbul'da Sembol Yayınları tarafından bastırılmıştır.

2.2.22. El-Envâru's-Satıa Fi'l-Ecvibeti Ani'l-İ'tirâdâti'l-Vârideti Alâ'l-Hulefâi'l-Erbaati: Dört halife ile ilgili ileri sürülen bir takım itirazlara karşı onları savunan ve bu konudaki şüphe ve itirazlara cevap veren bu eser de Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.23. Nuru'l-Basar Fî Menâkıbi'l-Eimmeti'l-İsney Aşer: Ehl-i beytin on iki imamının hayatları, şahsiyetleri, menkıbeleri ve İslâm tarihindeki yeri ile Ehl-i sünnet tarafından kendilerine verilen değer ve hürmeti anlatan bir eserdir. Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.24. Feyzu'l-Kadiri'l-Mubdî Şerhu'l-Mevlidi'l-Kurdî: Molla Muhammed-i Bateé tarafından yazılan ve Kürt bölgelerinde bir kaç asırdır Mevlid kandillerinde ve muhtelif vesilelerle merasim şeklinde okutulan Mevlidi Şerif'i Arapça'ya tercüme ettikten sonra bir de şerh eden bir kitaptır. Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.25. Feyzu'l-Kadiri'l-Allâm Şerhu Nehci'l-Enâm: Molla Halil Siirdî tarafından yazılan "Nehcu'l-Enâm" isimli Akaid ve Kelâm manzumesini Arapça'ya tercüme edip yine Arapça Şerheden bu kitap da Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.26. Feyzu'l-Kadîri'r-Rahmân Şerhu Newbihârâ Biçûkân: Bu eser, Şeyh Ahmed-i Hânî'nin meşhur eseri "Nevbihar" adlı eseri Arapça'ya tercüme edip Arapça açıklayan bir şerh kitabıdır. Sembol yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.27. Feyzu'l-Kadiri'l-Mennân Şerhu Aqîdeti'l-Îmân: Yine Şeyh Ahmed-i Hânî tarafından yazılan "Akîda İmâné" isimli eserin Arapça'ya tercüme ve şerh edildiği bir eserdir. Sembol Yayınları tarafından İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.28. Mecmuatu'l-Fuyûzât: Bu eser de son dört eserin, yani Mevlid, Nehcu'l-Enâm, Nevbihar ve Aqide eserleri üzerinde yazılmış olan şerh kitaplarının yoğun talep üzerine birleştirilerek tek cilt ve aynı mecmua halinde bastırıldığı bir kitaptır. İhvân Neşriyât tarafından 2012 yılında İstanbul'da bastırılmıştır.

2.2.29. Şerhu Tefsîri'n-Nesefî: Nesefi tefsiri diye meşhur olan "Medâriku't-Tenzȋl ve Hekâiku't-Te'vȋl" adlı tefsîr kitabı üzerinde yazılan bu eser, bölgedeki bazı âlimlerin ve üniversite hocalarının talebi üzerine söz konusu tefsîr kitabının müşkil ve zor taraflarının anlaşılmasını kolaylaştırmak amacıyla ele alınmıştır. Ravza Yayınları tarafından 2018 yılında İstanbul'da altı cilt olarak yayınlanmıştır.

2.2.30. Tuhfetu'l-Habîb: Bu kitap üç kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısmı Ehl-i sünnet ve'l-cemaat fırkasının itikadî esaslarını ihtiva etmektedir. İkinci bölümü bazı fıkhî meseleleri Şafiî ve Hanefî Mezheplerine göre açıklamaktadır. Üçüncü bölümü de tasavvuf konularını muhtasar bir şekilde açıklamaktadır. Eser 227 sayfa olup, yayın evi ve tarih belirtilmeksizin Molla Muhyettin el-Cezerî tarafından bastırılmıştır. Takriben 2017 yılında yayınlanmıştır.

2.2.31. Hediyyetu'l-Fakîr Fî Beyâni Ezkâri'l-Kadîr: Bu eser dua kitabı olarak hazırlanmıştır. Kur'an ve Sünnette geçen duaları esas alarak bir Müslümanın hayatında daima tekrar etmesi gerekli duaları bir araya getirmiştir. Eser üç kısımdan oluşmaktadır. Birinci kısım; Rasûlullah (s.a.s.)'den rivayet edilen zikirleri vird halinde tekrar etmenin fazileti hakkındadır. İkinci kısım; Rasûlullah (s.a.s.)'den rivâyet edilen bazı zikirleri ve duaları bir araya getirmiştir. Üçüncü kısım; belirli zamanlara tahsis edilmiş dua ve zikirlerden bahsetmektedir. Dördüncü kısım; Kuran'da geçen dua ve zikirleri içermektedir. Hatime kısmı da istiğfar konusunu ele almakta ve örnek istiğfar zikir ve dualarını ihtiva etmektedir. Eser 2018 yılında müellifin bazı dostları tarafından özel olarak belli sayıda bastırılmıştır. Ancak bu baskıda yayın evi ismi ve yayınlandığı yer zikredilmemiştir.

2.2.32. Beyzavî Tefsiri Haşiyesi: Hâlihazırda (2019 yılı itibarıyla) te'lif edilmeye devam etmektedir. Nesefî Tefsiri haşiyesi üslup ve metoduna uygun bir şekilde yazılmaktadır. Yazılan kısımları müellifin el yazması nüshası halinde kendi arşivinde saklanmaktadır. Eserin takriben altı ciltten oluşması beklenmektedir.

İşte buraya kadarki malumattan da anlaşıldığı gibi Bayezid toprağının yetiştirdiği en velut müellif özelliğini taşıyan ve bu eserlere imza atan Molla Musa Celâlî, halen yaşamakta olup, ilmî faaliyetlerine devam etmektedir. Doğubeyazıt'ta açtığı Medresede ailesiyle birlikte talebelere ders vermekte, yeni eserler te'lîf etmeye devam etmektedir. Aynı zamanda feodal aşiret yapısından ve çağdaş ekonomik hırs ve menfaat çatışmalarından doğan sosyal olayları halleden, bu konuda yaşadığı bölgede bir kanaat önderi ve sosyal hakem görevini de sivil ve gönüllü olarak sürdüren bir ilim adamıdır.

Molla Musa Celâlȋ, 45 cildi aşkın eserlerinde İslâm ilim tarihinin genel bir özet ve hulasasını bir araya getirmiş, İslâmî ilimlerin oluşum aşamasından günümüze kadar temayüz etmiş ilim dalları ve âlimlerden en önemli olanlarından nakil ve iktibaslarda bulunarak bir ilim talebesinin ve müderris/âlimin bilmesi gereken İslâmî Genel Kültür konusunda ansiklopedik bilgiler vermiştir.

Eserde tefsir, hadis, fıkıh, tarih, mezhepler tarihi, dinler tarihi, çağdaş fikir akımları, oryantalizmin İslâm'a tenkitlerine cevaplar, çağdaş İslam mütefekkirlerinden pasajlar, çağdaş âlimlerin bir kısmına reddiyeler, günümüz fıkıh tartışmaları, günümüz kelam tartışmaları, günümüz tefsir ve hadis tartışmaları, mealcilere reddiyeler, bazı şüphelere cevaplar, bazı itirazlara cevaplar, sahabeye yöneltilen itirazlar, Hz. Peygamberin hayatı ve müdafaası, İslam tarihindeki halifeler (Tarîhu'l-Hulefâ), Kısasu'l-Enbiya, Peygamberlere yöneltilen itirazlara cevaplar, sarf, nahiv, mantık, beyan, bedi, meani, icazu'l-Kur'an, Arap Edebiyat Tarihinin en önemli kasidelerinin şerh ve haşiyeleri, cifir ilmi, aruz ilmi, tasavvuf ilmi ve daha birçok ilim dalı ve bilimsel mesele hakkında bilgiler yer almaktadır.

Bu açıdan bakıldığında her ne kadar Katip Çelebi, Zirikli, Brockelmann ve Fuat Sezgin'in müellif ve kitap isimlerini esas alan GAS ve GAL eserleri üslubu ile yazılmamış ise de, ilim dalları ve ilmî meseleler bazında geçmiş kültürden günümüze kadar elde edilen İslâm Bilim Tarihi müktesebatından birçok "bilgi ve malumat"ı bir külliyat ve mecmua halinde ilim dünyasına sunmaktadır.

Nitekim müellif yazdığı eserlerin bu özelliğine dikkat çekmek üzere eselerinin isimlerini "Mecmuatu'l-Ulûm, Mecumatu'l-Fevâid, Mecmuatu'l-Makasıd, Mecmuatu'l-Fetevâ, Mecmuatu'l-Kasaid, Mecmuatu'r-Resâil" gibi isimler kapsamında tasnif etmiş, eserin kapağına kendisini müellif olarak değil "el-Câmi'" yani "Bir Araya Getiren, Derleyen ve Toplayan" şeklinde göstermiştir. Ayrıca "İhtasarehu" yani "Bu eserleri ihtisar halinde bir araya getiren" ifadesini kullanmıştır.

Bu eserlerden hakkıyla istifade etmek için medrese ve ilahiyat eğitiminde temeli sağlam atılmış derecede bilgi ve Arapça dilinde orta seviyenin üzerinde malumat sahibi olmak gerekmektedir. Bu itibarla eserler, Medrese Eğitimi ve İlahiyat Lisans Eğitimi sonrasında özel bir program halinde takip edildiğinde, hatta master ve doktora programı müfredatı halinde "İslâm İlim, Kültür ve Medeniyeti" konusunda tedris edildiğinde ileri seviyede yeterlilik sağlayacak vizyon ve misyona sahiptir.

Eserler, bu itibarla kendisine has bir takım metodolojik özellikler taşıdığı için, kendine mahsus önem ve değeri açısından değerlendirilmeli, diğer eserlerin metot ve üslubu çerçevesinde mukayese edilerek değerlendirilmemelidir.

Bu açıdan bakıldığında müellif Molla Musa Celâlî'yi de Bayezid'de yetişen önemli bir "bilim tarihçisi" ve "ansiklopedik âlim" kategorisine yerleştirmek mümkündür.