Bundan sonra gelen altıncı maddede, cüz'-i ihtiyarînin çekirdeğini teşkil eden 'Meyelan" konusu şöyle açıklanmıştır:

Cüz'-i ihtiyarînin üss-ül esası olan meyelan, Matüridîce bir emr-i itibarîdir, abde verilebilir. Fakat Eş'arî,ona mevcud nazarıyla baktığı için abde vermemiş. Fakat o meyelandaki tasarruf, Eş'ariyece bir emr-i itibarîdir. Öyle ise o meyelan, o tasarruf, bir emr-i nisbîdir. Muhakkak bir vücud-u haricîsi yoktur. Emr-i itibarî ise, illet-i tâmme istemez ki; illet-i tâmme vücudu için lüzum ve zaruret ve vücub ortaya girip ihtiyarı ref 'etsin. Belki o emr-i itibarînin illeti, bir rüchaniyet derecesinde bir vaziyet alsa, o emr-i itibarî sübut bulabilir. Öyle ise o anda onu terkedebilir. Kur'ân ona o anda diyebilir ki: "Şu şerdir, yapma!"

Evet eğer abd hâlık-ı ef 'ali bulunsaydı ve icada iktidarı ol-saydı, o vakit ihtiyarı ref' olurdu. Çünkü ilm-i usûl ve hikmette kaidesince mukarrerdir ki: "Bir şey vâcib olmazsa, vücuda gelmez." Yani, illet-i tâmme bulunacak; sonra vücuda gelebilir. İllet-i tâmme ise; ma'lulü, bizzarure ve bi'l-vücub iktiza ediyor. O vakit ihtiyar kalmaz.

Eğer desen: Tercih bilâ müreccih muhaldir. Halbuki o emr-i itibarî dediğimiz kesb-i insanî; bazan yapmak ve bazan yapmamak; eğer mûcib bir müreccih bulunmazsa tercih bilâ mü-reccih lâzım gelir. Şu ise, usûl-ü kelâmiyenin en mühim bir esasını hedmeder?

Elcevab: Tereccuh bilâ müreccih muhaldir. Yani: Müreccihsiz, sebebsiz rüchaniyet muhaldir. Yoksa tercih bilâ müreccih caizdir ve vaki'dir. İrade bir sıfattır; onun şe'ni, böyle bir işi görmektir.

Eğer desen: Madem katli halkeden Hak'tır. Niçin bana katil denilir?

Elcevab: Çünkü ilm-i sarf kaidesince ism-i fâil, bir emr-i nisbî olan masdardan müştaktır. Yoksa bir emr-i sabit olan hasıl-ı bi'l-masdardan inşikak etmez. Masdar kesbimizdir, katil ünvanını da biz alırız. Hasıl-ı bi'l-masdar, Hakk'ın mahlûkudur. Mes'uliyeti işmam eden birşey, hasıl-ı bi'l-masdardan müştak kılınmaz" (Sözler, 467-468)

ŞERH:

6.Burada özenle seçilmiş ve özellikle açıklanmış üç konu vardır:

a. İnsanların fiilleri özgür iradelerine bağlıdır.

Bu konu, ehl-i sünnetin kelâm ve akaid imamları olan İmam Eş'arî ile İmam Maturidi'nin görüşleri doğrultusunda açıklanmıştır. Her iki imamın da ehl-i sünnetin ortak paydasında yer almalarına rağmen, bu ortak paydayı zede-lemeyecek derecede ufak düşünce farkları da yok değildir. Bu noktalardan biri de insanın özgür iradesine temel teşkil eden nefsin 'meyelanı"dır. Maturidi mezhebine göre, bu meyelan vücud-u haricisi olmayan itibari bir şeydir ve bu sebeple de insanın eline verilebilir. Eş'ari mezhebine göre ise, meyelan itibari değil, vücud-u haricisi olan bir varlıktır. Bu sebeple de kulun eline verilmez. Kulun eline verilen şey meyelan değil, meyelandaki tasarruftur. İtibari olan da bu tasarruftur. Görüldüğü gibi, ehl-i sünnetin bu her iki mezhebine göre de insan iradesinin eline verilen yalnız itibari olan bir şeydir. İster meyelan ister meyelandaki tasarruf olsun, bunların harici vücutları olmayıp yalnız birer emr-i itibaridir. Hayali ve itibarî olan şeyler de hakiki olan şeylerinbulunmasına yardımcı olabilirler. Mesela; enlem dünyayı enine kesen paralel çizgilerdir. Yeryüzünü boylamasına dilimleyen hayali çizgilere de boylam adı veriliyor. Bulunduğumuz müşahhas/ somut bir konumu belirlemek için mücerret/soyut çizgilere ihtiyacımız var. Küresel bir yapıya sahip dünyada bulunduğunuz noktanın tam tersi bir yerde bulunan adresi, kişiyi veya aracı bulabilmemiz veya nokta atışı yerini tespit edebilmemiz için enlem ve boylam terim-lerine ihtiyacımız var. Enlem ve boylam değerleri sayesinde kesin bir adres belirlenebilir veya takip edilebilir.

Bu yüzdendir ki, enlem ve boylam için 'hayali rehberler' ifadesi kullanılmaktadır. Görüldüğü üzere, ehl-i sünnet âlimleri, harici vücuda sahip, yaratılmaya muhtaç hiçbir şeyi insanın eline vermiyor, bunları şirk olarak görüyorlar.

-devam edecek-