Bilindiği üzere Allah Rasûlü (s.a.v) başlangıçta Kuran'la karışmasını önlemek amacıyla hadislerin yazılmasını nehyetmişti. Karışma riski ortadan kalkınca hadis yazmak isteyenlere müsaade buyurdu. Böylece hadislerin bir kısmının yazımı Allah Rasulü daha hayatta iken gerçekleşmiş oldu. Bu cümleden olarak aşağıdaki vesikaları zikredebiliriz:

1. Sa'd b. Ubâde el-Ensârî'nin Sahifesi

2. Abdullah b. Ebi Evfâ'nın Sahifesi

3. Semure b. Cündeb'in Sahifesi

4. Hz. Peygamber'in azatlı kölesi Ebû Rafi'in yazdıkları

5. Ebu Hureyre'nin yazdıkları

6. Cabir b. Abdullah el-Ensârî'nin Sahifesi

7. Abdullah b. Amr'ın es-Sahifetu's-Sadıka isimli risâlesi

8. Hemmâm b. Münebbih'in es-Sahifetu'l-Sahîha isimli risalesi(1)

Bunlar, Allah Rasulü'nün yazma izni verdikten sonra sahabilerin kendileri için yazdığı ya da yazdırdığı risaleler/sahifelerdir.

Allah Rasulü'nün devlet başkanlarına gönderdiklerini de bu çerçevede mütalaa etmek mümkündür:

1. Hz. Peygamber'in Heraklius'a gönderdiği mektup

2. Hz. Peygamber'in Mısır kralı Mukavkıs'a gönderdiği mektup

3. Hz. Peygamber'in Münzir b. Savî'ye gönderdiği mektup

4. Hz. Peygamber'in Amr b. Âs eşliğinde Ummân kralına gönderdiği mektup

5. Hz. Peygamber'in Salît b. Amr aracılığıyla Yemâme hükümdarı Hevze b. Ali'ye gönderdiği mektup

6. Hz. Peygamber'in Şücâ' b. Vehb vasıtasıyla Hâris b. Ebi Şimr el-Gassânî isimli hükümdara gönderdiği mektup(2)

Yukarıda zikrettiğimiz Nebevî mektuplara şunları da ilave edebiliriz:

1. Hz. Peygamber'in Hemedân'a gönderdiği mektup

2. Hz. Peygamber'in Necrân'a gönderdiği mektup(3)

Hz. Peygamber'in (s.a.v) emri üzere ahkâma dair yazılan şeyleri bu minvalde zikretmek mümkündür:

1. Medine'de Allah Rasûlü'nün emri üzere yazılan zekat ahkâmına ve zekât miktarına ilişkin iki sayfalık vesika

2. Hz. Ali'nin (r.a) ahkâma dair Sahifesi

3. Hudeybiye mütarekesinin kaydedildiği vesika

4. Allah Rasûlü'nün (s.a.v) miras, zekât ve diyete dair yazıp Amr b. Hazm eşliğinde Yemen'e gönderdiği mektup

5. Abdullah b. Hakîm'in Allah Rasülü'nden yazdığı ve Hayvanlara dair hükümler ihtiva eden mektup

6. Vâil b. Hücr'ün memleketi Hadramevt'e dönerken Allah Rasulünden aldığı ve içinde namaz, oruç, faiz ve içkiye dair hükümler bulunan mektup

7. Dahhâk b. Süfyân'ın Allah Rasulünden aldığı ve kadına kocasının diyetinden verilecek hisseyi beyan eden mektup

8. Fetihten sonra Allah Rasulünün emriyle Ebu Şah için kaleme alınan risale(4)

Yukarıda aktardığımız örnekler, Allah Rasülü henüz hayatta iken başlamış hadis kitabetinin başlangıcıdır. Sahabe döneminde ise yazım faaliyeti daha geniş bir dairede yapılmış ve tamamlanmıştır. Genel hatlarıyla hadislerin derlenmesi ve tedvin edilmesi sahabe döneminde gerçekleşmiştir. Zira sahabe bu konuda çok gayret göstermiş, tabiûn ise onların gösterdiği bu gayretin sonuçlarını devralıp tamamlamıştır. Mesela tabiûn âlimlerinden Said b. Cübeyr, İbn Abbas'ın rivayetlerini alıp yazmıştır.(5) Abdullah b. Amr b. Âs'ın es-Sâdıka ismindeki risalesi torunu Amr b. Şuayb tarafından korunarak aktarılmıştır.(6) Cabir b. Abdullah'ın rivayetleri tabûn âlimlerinden Vehb tarafından toplanıp İsmail b. Abdükerim nezdinde tutulmuştur…(7) Sahabe arasında en fazla hadis ezberleyen ve en fazla rivayette bulunan Ebu Hureyre'nin rivayetleri Hemmâm b. Münebbih tarafından derlenmiştir. Bu sahife, muhaddisler arasında "Hemmâm'ın Sahifesi" olarak meşhur olmuştur. Nitekim İmam Ahmed b. Hanbel, bu Sahifeyi Müsnedinin ikinci cildinde nakletmiştir.

[Ebu Rafi'in kız kardeşi] Selmâ'dan şöyle dediği rivayet edilmektedir: "Ben İbn Abbas'ın, Allah Rasûlünün hizmetçisi Ebu Rafi'den Allah Rasûlünün yaptıklarını ve söylediklerini yazmaya çalıştığını gördüm."(8)

Siyer'in öncü müelliflerinden Vakidî şunu kaydeder: "İbn Abbas'ın yanında başka mektuplarla birlikte Allah Rasûlünün (s.a.v) Umman'ın ileri geleni Münzir b. Sava'ya gönderdiği mektubu gördüm."(9)

Tabiundan Said b. Cübeyr şöyle demektedir: "Geceleri deve semeri üzerinde iken Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Abbas'tan duyduklarımı yazıyordum. Sabah olunca onları daha açık bir şekilde kaydediyordum."(10)

Bera b. Azib'in öğrencileri ondan duyduklarını onu huzurunda yazıya aktarıyorlardı.(11)

İbn Ömer'e otuz yıl boyunca eşlik eden ve onun azatlısı olan Nafi' insanlara hadis yazdırıyordu.(12)

İbn Mesud'un oğlu Abdurrahman, bir defter (kitâb) çıkarıp şöyle demiştir: "Allah'a yemin olsun ki bunlar, İbn Mesud'un kendi elleriyle yazdıklarıdır."(13)

Süleyman en-Nedvi konuyla ilgili şunları kaydeder: "Tabiûn neslinin sahabe dönemine ait bütün rivayetleri derleyip kendilerine ulaşan bütün ilmî malzemeyi kayda geçirdiğini söylesek, gerçeğe aykırı bir beyanda bulunmuş olmayız. Hadislerin tedvin tarihiyle ilgili yapılan en büyük hata, hadislerin birinci yüzyıldan sonra tedvin edildiği düşüncesidir. Bu düşüncenin kaynağı ise Tabiûn döneminin belirlenmesindeki hataya dayanmaktadır. Herkesçe malum olduğu üzere sahabeden bazı kimseler, hicrî birinci yüzyılın sonuna kadar yaşamışlardır. Hadislerin birinci yüzyıldan sonra yazıldığını iddia edenler, Tabiûn döneminin, sahabe nesli tamamen sona erdikten sonra başladığı zannından hareket etmekte ve sonuç itibariyle hadis tedvininin ancak birinci yüzyıldan sonra başladığını zannetmektedirler. Oysa bunların tamamı yanlıştır. Doğrusu "tabiûn" ismi, Hz. Peygamber'e (s.a.v) yetişemeyen ya da Hz. Peygamber döneminin sonlarına doğru dünyaya geldiği halde onu göremeyip sadece sahabeyi görmüş olan müminler için kullanılır. Binaenaleyh Hz. Peygamber'in vefatından sonra başka bir ifadeyle hicrî 11 Rebiülevvel'den sonra dünyaya gelip sahabeyle görüşmüş olan müminler tabiundan sayılır. Tabiûn'a ait olduğu belirtilen işler hicri 11. yıldan itibaren başlar. Son sahabinin vefatından sonra yapılan işlerin "tabiûn dönemi" kapsamına girdiğini söylemek yanlıştır. Zira son sahabî hicri birinci yüzyılın sonlarına doğru vefat etmiştir. Dolayısıyla tabiûn kuşağına ait faaliyetler ve bu cümleden olarak hadislerin tedvini, Hz. Peygamber'in vefat senesi olan hicrî 11. sene ile başlatılmalıdır."(14)

Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı üzere hadislerin tedvini ve derlenmesi çok erken bir dönemde; yani sahabe döneminde, bizzat sahabeden alınmış ve sahabenin yazmasıyla gerçekleşmiştir.

Dipnotlar  

1-Bkz. Dr. Ekram Ziya el-Ömerî, Buhûsun fi Tarihi's-Sünneti'l-Muşerrefe, s. 147-148.

2-İbn Kayyim, Zâdu'l-Meâd, III/61-63

3- İbn Kayyim, Zâdu'l-Meâd, 36-40.

 4-Bkz. Süleyman en-Nedvî, er-Risâletu'l-Muhammediyye, 54-55; Ekrem Ziya el-Ömerî, Buhûsun fi Tarihi's-Sünne, s. 144.

 5-Darimi, Sünen, 69

 6-Tirmizî, Sünen, 61, 113.

 7-İbn Hacer el-Askalanî, Tehzîbu't-Tehzîb, I/316.

 8-İbn Sa'd, Tabakât, II/123.

 9-İbn Kayyim, Zâdu'l-Meâd, II/57.

 10-Darimî, 69.

 11-Darimî, 69.

 12-Darimî, 69.

 13-İbn Abdilberr, Câmiu Beyâni'l-İlm, s. 17.

 14-Süleyman en-Nedvî, er-Risâletu'l-Muhammediyye, s. 58-59.