ATİK MUSTAFA PAŞA CÂMİİ

Ayvansaray semtindeki bu câmi Koca Mustafa Paşa tarafından câmiye çevrilmiş bir Bizans kilisesidir. İçinde Ebû Eyyûb el-Ensârî'nin alemdarı olduğu kabul edilen Câbir b. Abdullah el-Ensârî'nin makamı olduğundan Hazreti Câbir Câmii de denilmektedir. Osmanlı devrinde binanın örtü sistemi bütünüyle yeniden düzenlenmiş, bu arada Osmanlı mîmâri üslûbundaki şimdiki basık kubbe yapılmış ve yeni pencereler açılmıştır.

DÂVUD PAŞA:

Arnavut asıllı olup Enderun'dan yetişmiştir. Koca ve Derviş lakaplarıyla anılır. Fâtih devrinde beylerbeyi oldu. Otlukbeli seferinde de öncü kuvvetlerine kumanda etti. 2. Bayezid'in tahta çıkışında vezirliğe yükseltildi ve 1483'te İshak Paşa'nın yerine vezîriâzamlığa tâyin edildi. On dört yıldan fazla süren bu vezîriâzamlığından azledilerek Dimetoka'da oturmaya memur edildi ve orada vefât etti. Nâşı İstanbul'a getirilerek câminin önündeki türbeye defnedildi. Türbe, sekizgen planlı, üzeri kubbe ile örtülü olup girişinde bir sundurma bulunmaktadır.

Her cephede altlı üstlü ikişer pencere yer alır. Âlimlere değer veren, fakirlere yardım eden, tecrübeli ve ihtiyatlı bir devlet adamı olarak tanınan Dâvud Paşa öte yandan bir hayli de servet edinmişti. Paşa'nın Cerrahpaşa'da inşa ettirdiği Dâvud Paşa Külliyesi, câmi, tabhâne, medrese, mektep, türbe ve çeşmeden meydana gelmiştir. Dâvud Paşa Câmii, Osmanlı mîmârisinde "tabhâneli câmi" veya "zâviyeli câmi" denilen, esas ibadet mekânının iki yanında "âyende ve revende"ye (gelen ve geçene) mahsus odaları bulunan tipin örneklerindendir. Baklavalı başlıklı altı granit sütuna dayanan sivri kemerler üstündeki beş bölümlü son cemaat yeri beş kubbe ile örtülüdür. Câmi içten 18.30 m. ölçüsünde kare bir mekândan ibarettir. Osmanlı câmi mîmârisinin oldukça büyük kubbelerinden birine sâhiptir. Kubbe yuvarlağına kareden geçiş, köşelerde çok zengin mukarnaslarla süslü tromplarla sağlanmıştır. Mihrap, üstü yarım kubbe ile örtülü dışarı taşkın bir çıkıntının içindedir. Ana mekânın yanındaki tabhâne odalarının her biri de birer kubbe ile örtülüdür. Sağ taraftaki köşeye bitişik olan minâre, kürsü ve pabuç kısımlarında 15. yüzyılın özelliği olan yayvan baklava şekillerini göstermesine karşılık bunların üstünde birdenbire incelen gövdesiyle geç bir döneme işaret eder. Bu minârenin 1766 zelzelesinden sonra şimdiki şekliyle yapıldığı anlaşılmaktadır. Minârenin cami gövdesiyle birleşmesindeki güzel kemer de başka hiçbir yerde rastlanmayan değişik ve değerli bir unsurdur.

Câminin şadırvanı, eski şadırvanın yerinde ve temeli üstünde son yıllarda yeni olarak yapılmıştır.

Medrese, câminin sol tarafındaki sokağın karşısındadır. U planlı medresenin giriş kapısı batı yönde olup diğer üç yönde ise revaklar ve revakların gerisinde kubbe ile örtülü on altı hücre yer almaktadır. Hücrelerin önlerindeki küçük kubbeli revakların on altı sütunu ve başlıkları, Bizans yapılarından toplanmış ve burada tekrar kullanılmış devşirme parçalardır. Zamanla harap bir hâle gelen medresede restorasyon çalışmaları devam etmektedir. Avlu kapısı dışındaki Dâvud Paşa Çeşmesi, bugün İstanbul'da mevcut kitâbeli en eski Osmanlı çeşmesidir. Davutpaşa semti onun adını taşımaktadır. Külliyenin yakınındaki sur kapısı zamanla Dâvudpaşa Kapısı diye anılır olmuştur. Dâvud Paşa'nın Topkapı dışında düzenlediği ünlü ordugâh Rumeli seferlerinde askerin toplanma yeri olmuştur. Pâdişahların seferlerinde otağ-ı hümâyun Dâvud Paşa sahrasında kurulur, serdarla idare edilen seferlerde ise sancak-ı şerif orada teslim edilir ve yine orada karşılanırdı. Sultan 2. Mahmud zamanında buraya Asâkir-i Mansûre-i Muhammediyye için büyük bir kışla inşa edilmiştir. Davutpaşa Kışlası günümüzde Yıldız Teknik Üniversitesi mülkiyetine verilmiştir.

CEZERÎ KASIM PAŞA:

Kıraat âlimi Cezerî'nin torunu olduğu için bu lakab ile iştihar etmiştir. Sultan Fâtih zamanında Veziriâzam Mahmud Paşa'nın teveccühünü kazanarak Amasya sancağında bulunan Şehzâde Bayezid'in defterdarlığına tâyin edilmiştir. Bayezid tahta çıktığında da vezârete tâyin edilmiş fakat bir süre sonra azledilmiştir. Kendisine tekaüt tarikiyle Selânik sancağı verilmiştir. Eyüp'de Akarçeşme sokağının köşesinde Akarçeşme Câmii olarak da anılan câmi onun hayır eseridir. Cezerî Kasım Paşa'nın Cağaloğlu'nda dört yol ağzının bir köşesinde bir câmii daha vardı.

1957'de yıktırılıp ortadan kaldırılmış ve yerine Türkiye Diyanet Vakfı tarafından eskisi gibi ahşap çatılı ve fevkànî yeni bir câmi inşa edilmiştir.

Osmanlı beyleri arasında bu derece hayır sahibi başka bir kimsenin olmadığı söylenmiştir. Selânik'te Kāsımiyye Câmii diye anılan kiliseden çevrilme bir câmi ve imâret inşa ettirmiştir. Günümüzde yine kilise olarak kullanılmaktadır.