Sebîlürreşâd dergisinin sahibi ve Mehmed Âkif i en yakından tanımış bir kimse olan Eşref Edib Bey, onun hakkında edindiği intiba ve kanaatlerini şöyle özetlemektedir:

HEM FİKİR, HEM CEMİYET ADAMI

Âkif, müdhiş bir seciye (karakter, şahsiyet) ve kana'at (inanç) sahibi idi. Gelişigüzel hâdiselerin arkasından sürüklenmezdi. Muayyen ve başlıbaşma kana'atleri, ölçüleri vardı. Kana'atlerini şu muâdele-i içtimâiye (sosyal denklem) üzerine kurmuştur: Fazilet, vatanperverlik, ilim mecmu'ları dine müsâvîdir(Din = Ahlâk + vatanseverlik + ilim).

Âkif sadece bir köşeye çekilip düşündüklerini ve duyduklarını yazmakla kalan bir şâir değildi. Aynı zamanda doğru bildiği şeyleri yapmaya çalışan, hareketlerini, samîmi duygularına uygun düşürmeye uğraşan, bir cemiyet adamı idi: Memûriyet mesleğinde, cemiyet işlerinde, vatan işlerinde kendine teveccüh eden vazifeleri yapmak için didinmiş durmuştu.

AZİMLİ, VEFALI, MÜTEVAZI, VAKÛR

Çok azim sâhibi idi. Bir kere birşeye azmetti mi, artık onu yapmak mes'ele değildi.

Vefakârlığı müstesna derecede idi. Dostluğuna bihakkın güvenilirdi. Vefasızlık, nazarında en büyük nâmerdlik idi. O, yalnız insanlara karşı değil, Allah'ına,

Peygamberine, milletine, vatanına da vefakârdı.

Çok mütevâzî idi. Gösterişi hiç sevmezdi. Sırası gelmeyince ilmini bile izhâr etmezdi.

Çok büyük izzet-i nefis sâhibi idi. Bütün müddet-i hayatında hiçbir defa hiç bir kimseye karşı en ufak bir zillet göstermemişti. İzzet-i nefsini rencide edecek ufak bir söze, ufak bir muâmeleye, hattâ ufak bir bakışa bile tahammül edemezdi. Şeref ve haysiyetine bütün müddet-i ömründe hiçbir toz kondurmamıştı.

CESUR, MERT, MAHCUP, DAYANIKLI

Çok metânet sâhibi idi. Yeis, korku nedir bilmezdi. Hissiyâtma karşı soğukkanlılığını muhâfaza ederdi.

Çok mert adamdı. Çocukluğundan beri mertliğe meftundu. Acze düşmüş adamdan intikam almayı mertliğe münâfî görürdü.

Bütün insanlara karşı hayıhahtı. Bilhassa arkadaşlarını iyi bir halde görmekten büyük zevk alırdı.

Söze büyük kıymet verir, verdiği sözü kat'iyyen yerine getirirdi. Meğer ki ölüm, yâhud ona yakın bir mâni' zuhûr ede. Sözünü tutmayanlara insan nazariyle bakmazdı.

Yalan nedir bilmezdi. Her sözü doğru idi. Hiç kimse, müddet-i ömründe, onun bir kere olsun yalan söylediğini görmemiştir. Yalan söyleyenlere çok kızardı.

Utangaçtı. Ona faziletinden, kudretinden bahsederseniz kızarır, başka tarafa bakardı.

Hayatın verdiği ıztıraplara gülerdi. Ona göre hayatta tahammülü kâbil olmayan en büyük yük hamûle-i minnetti. Fenâlığa karşı iyilikle mukabeleye çalışır ve bundan zevk alırdı.

DOSTLUĞU ÇETİNDİ

Ömründe bir kerecik olsun kuvvete boyun eğmemişti. Kaviler, nüfûzlular onu karşılarında dâima haşin görmüşlerdi. Haksızlığa karşı hiç tahammülü yoktu; derhal kırar, dökerdi.

İstibdâdın şiddetle aleyhinde idi. Kızınca yüzü korkunç bir heybet alırdı; korkunç şiirlerindeki heybet gibi.

Halkın ıztıraplarına alâka gösterirdi. Halk sıkıntıda iken zevk ve sefahat içinde yüzenlere müdhiş hasım kesilirdi.

Dostluğu, çok pahalı bir mal gibi, mahrûmiyetlere katlanılarak elde edilirdi. Sonra da kaybetmemek için bu çok pahalı şeyin üstüne titreyecektiniz. Çetin huylu idi. Onunla dost olmak kolay değildi. Onu anlayabilirseniz, canını da sizin için fedâ ederdi.

Herşeyi tam idi; alâkası da, alâkasızlığı da. Sevdiğini tam severdi. Rûhunun ısınmadığı adamlara da hiç alâka göstermezdi; fakat bir kin de bağlamazdı.

Sohbetine doyamazdınız. Susması bile zevkli idi. Bâzan yalnız gözleri konuşurdu. Sevdiği, inandığı şeylere ağzınızı açamazdınız; buna tahammülü yoktu. Baş­kasının inandıklarına hürmet ederdi. Kendisinin de inandıklarına başkası hürmete mecburdu.

Kendi işlerine lâkayd idi. Fakat sevdiklerinin her işine alâka gösterirdi. Sevdikleriyle çok lâtife ederdi.

YALNIZ VE MÜTEFEKKİR

En sevdiği şey, yalnız kalıp düşünmekti. Şehrin dağdasından sıkılır. Dâima uzak ve ıssız yerlerde, dergâh gibi bir yeri olmasını tahayyül ederdi. Orada insanlardan uzak, tabiatla başbaşa kalmak isterdi.

Çok hazır cevap idi. Bâzan cevap makâmında "fıkra gelsin mi?" der, hemen bir fıkra naklederdi. Hoşuna giden fıkra, şiir, her ne olursa olsun, tekrarından zevk alırdı. Bir meclisten hoşlandı mı söze seve seve kanşır, açılırdı. Meclise yabancı karıştığı zaman neş'esi kaçardı.

Fikrini bir i lâmın hüküm fıkrası gibi kısa söylerdi. Kalabalıkta yok denecek kadar sessizdi.Ne olduğu belirsiz, renksiz, meşrebsiz insanları hiç sevmezdi.

DÂİMA OKUR, OKUTUR

Okutmak ve yazmak en büyük zevki idi, okuttuğu derse ehemmiyet verirdi. Bildiğini iyi bilirdi. Bilmediği şeye de hiç karışmazdı. Hâfızası çok kuvvetli idi. Ezberlediği şeyler on bin beyitten aşağı değildi.

İrfan ve liyâkate meftundu. Erbâb-ı kudret ve fazileti candan sever, kudret ve kâbiliyet gördüğü herkesi, millete karşı hizmet yolunda çalışmaya teşvik

ederdi.

TAASSUBA, CEHLE, SAPIKLIĞA DÜŞMAN

Cahilâne ta'assubun müdhiş düşmanı idi. Eskiye bilâ-kayd ü şart bağlı değildi. Yeniye de körükörüne taraftar değildi. Düstûru şu idi: "Eski, eski olduğu için atılmaz, fena olursa atılır. Yeni, yeni olduğu için alınmaz, iyi olursa alınır."

O, hem şâir, hem âlim idi. Ahlâkî meziyetlere, ınsanî vasıflara şiirinden de, mâlûmatından da yüksekti. Cehle karşı düşmandı. Bir cemiyet için ilimsiz yaşamak kâbil olmadığı kanâatinde idi.

Asrın icâbâtma, gençliğe, istikbâle ehemmiyet verirdi. Milletleri sapık yollara götüren şuarâ, üdebâ ve muharrirlere müdhiş düşman idi. Bunları millet için bir musibet addederdi. Tenkid ve muâhazteyi sevmezdi. Ona göre, başkalarını değil, insan kendi nefsini muâhaze etmeli idi.

SİYÂSETTEN UZAK

"Siyâsetten Allah'a sığınırdı. Meşrûtiyetin ilânından sonra nasılsa İttihad ve Terakkiî'ye girmişti; fakat siyâsetle meşgûl olmazdı. İttihad ve Terakkî'ye girişi de mühim bir hâdisedir. Kendisine yemin teklif edilince, "bilâkayd ü şart cemiyetin emirlerine itâat edemiyeceğini, ancak emr-i ma'rûfuna biy'at edebileceğini" söylemişti. Onun bu salâbeti, yemin tarzının değiştirilmesine sebep olmuştur.

Çok hür fikirli ve müsâmahakâr idi. Geniş düşünürdü. Onun müsâmaha etmediği yalnız birşey vardı: Dîni. Fikret'e karşı husûmeti sırf bu yüzdendi. Yoksa evvelce ona hürmet eder, kıymet verirdi.

Mûsikîyi çok severdi. Nısfiye (ney) üflerdi. Bir çok ağır şarkılar, besteler ve İlâhîler mahfûzu (ezberinde) idi. Mevlid'i çok severdi. Güzel sesle okunan Kur'an'ı dinlemekten büyük haz duyardı.

Erken kalkardı. Yatakta uyanık yatmak âdeti değildi. Kimsenin hususiyetine karışmazdı. Yalnız hey'et-i ictimâiyeyi (sosyal yapıyı) çekiştirirdi. Kendi olmayana kızardı, iki yüzlülere garezdi.

Hâsılı yüksek bir şâir olduğu kadar, tam mânâsıyla bir insan-ı kâmildi.

Eşref Edip

Mehmed Akif

Beyan Yayınları